G. S. Tursinbayeva, G. M. Duschanova, J. S. Sadinov

Sulton Muhammad ibn Darvish Muhammad al-mufti al-Balxiy
(tug‘ilgan yili noma’lum) 1565-yili “G‘aroyib voqealar tо‘plami” 
(“Majma’ ul-g‘aroyib”) nomli kitob yozib, unda tarix, astronomiya, 
geografiya, tabiatshunoslikning qadimdan to XVI asrgacha bо‘lgan 
tarixini bayon qilgan. Sulton Balxiyning mazkur asari 20 bobdan 
iborat. Kitobning har bir bobi tabiatshunoslikning konkret 
masalalariga bag‘ishlangan bо‘lib, shaharlar va xalqlar, ularning 
etnografiyasi, о‘lkalarda tarqalgan hayvonot va о‘simlik turlari kabi 
13

---

masalalarga to‘xtaladi. Asarni VI bobi faqat о‘simliklar olamiga 
bag‘ishlangan bо‘lib, muallif о‘tchil, buta va daraxtlarni batafasil 
izohlagan.
U butun о‘simliklar dunyosini issiqsevar va sovuqsevar 
о‘simliklarga ajratadi. Shu bilan birga gulli, gullamaydigan va suv 
о‘tlariga ajratadi. Muallif о‘simliklarning kо‘payish usullari va inson 
madaniylashtirgan turlarini kо‘rsatgan. U, ayniqsa turli xil rangli va 
shaklli tropik va subtropik turlarga alohida tо‘xtaladi. Va, nihoyat, 
usimliklarning turli xil qismlarini dorivor, oziq va boshqa maqsadlar 
uchun turli yerlarda turli xil xalqlar tomonidan foydalanishga alohida 
e’tibor bergan.
Mahmud ibn Valining
“Sirlar dengizi” (“Bahr un-asror fi-manoqib 
ul-ahyor”) asari alohida qimmatga ega. 
“Sirlar dengizi”da, ayniqsa Farg‘ona vodiysi, Toshkent vohasi va 
boshqa bir qancha Movarounnahr о‘lkalari atroflicha tasvirlanadi. 
Muallifning yozishicha, Farg‘onaning iqlimi mо‘tadil, shaharlari 
obod, uzum, о‘rik, olma, anor, shafotli, behi, nok va boshqa totli 
qovunlar yetishtiriladi. Bu yerda о‘sha zamonlarda faqat qovunning 
36 turi yetishtirilgan. Toshkent vohasida esa bog‘dorchilik, 
uzumchilik, poliz, sabzavotchilik, chorvachilik, mо‘ynachilik, 
ipakchilik, kabi qishloq xo‘jalik sohalari keng rivojlangan.
Muallif О‘rta Osiyo, Afg‘oniston, Hindiston, Xitoy kabi 
mamlakatlarda о‘sadigan dorivor о‘simliklar, ulardan tabobatda 
foydalanish kabi masalalarga katta e’tibor bergan. О‘tgan asrning 20 
yillarida о‘simliklarda boradigan kserofilizatsiya jarayonini, 
galofitizmni, yem-xashak, xom-ashyo beruvchi о‘simliklarning 
strukturalarini о‘rganish uchun birinchi ilmiy izlanishlar boshlangan. 
P.A. Baranov, Ye.P. Korovin, I.I. Ivanova-Paroyskaya, Ye.A. 
Mokeyeva, I.D. Romanov, I.A. Raykovalar ilmiy ishlari yuzasidan 
ekologik-anatomiya va ekologik-embriologiya sohasida atlaslar: 
«Иллюстрированная монография рода 
Ferula
(Tourn.) L. (Ye.P. 
Korovin), «Строение и развитие хлопчатника» (1937), 
«Клещевина» (Ye.A. Mokeyeva, I.D. Romanov) nashr etildi. Bu 
ilmiy izlanishlar Toshkent Davlat Universitetida olib borilgan. 
Respublikamizda botanika fanining asosiy rivojlanish markazi 
О‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining huzuridagi 
Botanika instituti va Botanika bog‘i (hozirgi «Botanika» ilmiy ishlab 
chiqarish markazi) va boshqa ilmiy dargohlar, shuningdek Oliy о‘quv 
14

---

yurtlari hisoblanadi. Bu ilmiy dargohlarda о‘simliklarning 
sistematikasi, geobotanikasi, morfologiyasi, anatomiyasi, fiziologiyasi 
kabi muhim xususiyatlari о‘rganilmoqda. Ularni muhofaza qilish 
haqida ishlar olib borilmoqda. 
О‘zbekiston Respublikasida yashab botanika fanining rivojlanishida 
faol qatnashgan olimlardan biri Mixail Grigoryevich Popovdir. Olim 
yirik florist, sistematik, geobotanik, florogenetik. Olimning ilmiy 
ishlari Markaziy Osiyo florasini rivojlanish tarixiga qaratilgan. M.G. 
Popov botanika fanining taraqqiyotiga katta hissa qо‘shgan yirik 
klassik olim. U fanga noma’lum bо‘lgan yuzlab turlar va о‘nlab 
turkumlarni kiritdi. Eng murakkab va yirik oilalarni dunyo miqyosida 
о‘rgangan. 
Korovin Yevgeniy Petrovich – geobotanik, ekolog, sistematik, 
florist, florogenetik. О‘zR FA ning akademigi, О‘zbekiston 
Respublikasida xizmat kо‘rsatgan fan arbobi. Olim Markaziy Osiyo 
florasini о‘rganishga va sistemaga solishda juda katta hissa qо‘shdi. U 
juda murakkab va yirik oila va hamda turkumlarni о‘rgandi, fan uchun 
noma’lum bо‘lgan kо‘plab turkum va turlarni kashf etdi. Markaziy 
Osiyo florasi genezisi jihatidan shimoliy va janubiy floralarga 
bо‘linishini asoslab berdi. Chо‘l va о‘tloqlardan foydalanish yо‘llarini 
ishlab chiqishga, ulardagi foydali xomashyobop va begona о‘tlarni 
aniqlashga hamda о‘simliklarni iqlimlashtirish masalasiga jiddiy 
e’tibor bergan. 
Zokirov Qodir Zokirovich (1908-1992) О‘zbekiston Respublikasi 
о‘simliklar qoplamini о‘rgangan sistematik, florist, xomashyoshunos, 
geobotanik, о‘zbek botanika atamashunosligining asoschisi, 178 dan 
ortiq ilmiy asarlar muallifi. Uning ilmiy asarlari qatorida «Zarafshon 
daryosi havzasining о‘simliklari» haqidagi 2 jildli asarida О‘rta Osiyo 
о‘simliklar qoplamini 4 pog‘onaga (chо‘l, adir, tog‘ va yaylov) 
bо‘lishni tavsiya qildi. Olim tashabbusi va muharrirligida 
«О‘zbekistonning о‘simliklar qoplami» nomli 4 jildli monografiya 
chop etgan. 
Muzaffarov Axror Muzaffarovich (1909–1987) – ekolog-florist, 
sistematik, algolog. Olim ilmiy ishi faoliyatini О‘rta Osiyo tog‘lari 
suv havzalarining suv о‘tlari florasini о‘rganishga bag‘ishlagan. Olim 
ilmiy ishi natijasida О‘zbekistonda birinchi marta suv о‘tlarining 
tarqalish qonuniyatlarini kashf etdi. Suv о‘tlarini sun’iy yо‘l bilan 
15

---

kо‘paytirib, ulardan xalq xо‘jaligining turli tarmoqlarida foydalanish 
mumkinligi ilmiy tamondan tahlil qilgan. 
Saidov Jо‘ra Kamolovich (1909-1999) morfolog, anatom, fiziolog, 
ekolog. Olim ilmiy izlanishlarini shо‘r tuproqlarda о‘suvchi 
о‘simliklardan g‘о‘za, makkajо‘xori, shirinmiya organlarining 
anatomik, morfologik fiziologik xususiyatlariga ta’sirini о‘rganishga, 
muhim yem-xashak о‘simliklarining qurg‘oqchil sharoitga moslashuvi 
kabi masalalarni yechishga bag‘ishlagan. 
Butnik Antonina Anatolyevna – morfolog, anatom. Olima ilmiy 
izlanishlarini о‘simliklarning chо‘l sharoitiga tashqi (morfologik) va 
ichki (anatomik) tomonidan moslashish qonuniyatlarini aniqlashga, 
chо‘l о‘simliklari urug‘larining morfologiyasini tarqalish usullari 
о‘sish jarayonlari va tinim davrini о‘rganishga qaratilgan. U 5 ta 
monografiya va 130 dan ortiq ilmiy asarlar muallifi hisoblanadi. 
Shamsuvaliyeva Laylya Abdraximovna – morfolog, anatom. Olima 
ilmiy izlanishlarini shirinmiya о‘simligi vegetativ va generativ 
organlarinig shakllanishiga galoomil ta’siriga bog‘liq holda o‘rgangan 
hamda dorivor o‘simliklarning anatomik tuzulishi asosida diagnostik 
belgilarini aniqlagan, 100 ga yaqin ilmiy asarlar muallifi hisoblanadi. 
Hasanov О‘rinboy Hasanovich (1927) – geobotanik, ekolog, 
о‘tloqshunos. Olim asosiy ilmiy tadqiqot ishlarini Markaziy Osiyo 
hududida tarqalgan ozuqabop yovvoyi bedalarni о‘rganishga 
bag‘ishlagan. Izlanishlari tufayli bu yerlarda bedaning 22 yovvoyi turi, 
11 kenja turi va 68 ekologik shakllari mavjudligini aniqlagan. Muallif 
bu hudud beda turkumining paydo bо‘lishidagi birlamchi markaz 
ekanligini va beda turlarining shu yerdan boshqa hududlarga 
tarqalishini isbotlab bergan.
Xolmatov Hamid Xolmatovich – anatom, xomashyoshunos, 
farmokolog. Olimning ilmiy izlanishlari О‘zbekistonning xalq 
tabobatida oshqozon, ichak, jigar, buyrak, yurak kabi organlarning 
kasalliklarini davolashda ishlatiladigan о‘simliklarni, ularning 
farmakognoziyasini о‘rganishga qaratilgan. Mazkur yо‘nalishlarda 
olib borilgan ishlarining natijalari ishlab chiqarishga joriy etilgan. 
Pratov О‘ktam Pratovich (1934–2017) – sistematik, florist, 
botanik-geograf. Olim ilmiy ishi Markaziy Osiyo va Shimoliy Afrika 
shо‘radoshlarini sistematikasi, geografik tarqalishi va filogeniyasini 
о‘rganishga qaratilgan. U 6 ta monografiya va 100 ga yaqin ilmiy 
16

---

asarlar muallifi, ularning tarkibiga 10 dan ortiq risola, darslik va 
qо‘llanmalar kiradi.
О‘zbekistonda botanika fanining rivojlanishida A.I. Vvedenskiy, 
I.I. Granitov, I.A. Raykova, A.Y. Butkov, M.M. Nabiyev, N.I. 
Akjigitov, P.K. Zokirov, V.P. Pechenitsin, I.V. Belolipov, O.A. 
Ashurmetov, A.M. Maxmedov va boshqa kо‘p olimlar о‘zlarining 
munosib hissalarini qо‘shdilar va qо‘shmoqdalar. Ular rahbarligida va 
bevosita ishtirokida respublikamizda tarqalgan tuban va yuksak 
о‘simliklarning biologik xususiyatlari har tamonlama о‘rganildi va 
о‘rganilmoqda, tadqiqot natijalarini aks ettiruvchi monografiyalar, 
tо‘plamlar va maqolalar chop etilmoqda. 
17

---