Харажатлар тўғрисида тушунча ва уларнинг таснифи

Корхона соф фойдасининг шаклланиш ҳисоб-китоби

Кўрсаткичлар	Ўтган йилда	Ҳисобот йилида	Фарқи (+,-)	Ўсиш суръати, %
1. Маҳсулотни сотишдан келган соф тушум (қийматга қўшилган солиқ ва акцизларсиз)	4583,3	5694,5	+1111,2	124,3
2. Сотилган маҳсулот таннархи (иш, хизмат)	3951,2	4841,7	+890,5	122,5
3. Сотилган маҳсулот (иш, хизмат) дан олинган молиявий натижа (1қ-2қ)	632,1	852,8	+220,7	134,9
4. Давр харажатлари (маҳсулотни сотиш, бошқарув ва бошқа маъмурий харажатлар)	152,4	178,3	+25,9	117,0
5 Бошқа операцион даромадлар	31,3	37,2	+5,9	118,8
6. Асосий фаолитдан олинадиган даромадлар натижаси (фойда(+), зарар(-)) (3қ-4қ+5қ)	+511,0	+711,7	+200,7	140,6
7. Молиявий фаолият натижаси (+,-)	+71,2	+80,4	+9,2	112,9
8. Тасодифий (фавқу-лотда) фаолият натижаси (фойда(+), зарар(-))	+11,4	+8,3	-3,1	72,8
9. Солиқ тўланганга қадарги фойда (6қ(7қ(8қ)	593,6	800,4	+206,8	134,8
10. Солиқлар ва ажратмалар суммаси	225,6	304,2	+78,6	134,8
11. Соф фойда (9қ-10қ)	368,0	496,2	+128,2	134,8

Ушбу жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, корхонанинг соф фойдаси ҳисобот йилида 128,2 минг сўмга ёки 134,8%га ўсган. Бу ўзгариш жуда кўп омиллар эвазига содир бўлган. Ушбу омиллар таъсирини шу жавдал маълумотлари асосида аниқлаш мумкин. Бу омиллар гуруҳига қуйидагилар киради:

• 
  маҳсулот ҳажмининг ўзгариши;
  
• 
  таннархнинг ўзгариши;
  
• 
  баҳонинг ўзгариши;
  
• 
  давр харажатларининг ўзгариши;
  
• 
  турли операцион даромадларнинг (харажатларнинг) ўзгариши;
  
• 
  асосий фаолият молиявий натижаси;
  
• 
  молиявий фаолият натижаси;
  
• 
  тасодифий (фавқулотдаги) фойда ва зарарларнинг мавжудлиги;
  
• 
  солиқ ставкаси;
  
• 
  солиқ сўммаси;
  

Ушбу омилларнинг таъсирини жадвал маълумотлари ва юқоридаги ҳисоб-китоблар асосида кўриб чиқиш мумкин.

1. Сотилган маҳсулот ҳажмининг кўпайиши		+1111,2
2. Таннархнинг ошганлиги		-1839,6
3. Баҳонинг ошганлиги		+949,1
4. Давр харажатларининг кўпайганлиги (178,3-152,4)		-25,9
5. Бошқа операцион даромадларнинг ошганлиги (37,2-31,3)		+5,9
6. Асосий фаолиятдан олинадиган даромаднинг ошганлиги (711,7-511,0)		+200,7
7. Молиявий фаолиятдан олинган фойданинг кўпайиши (80,4-71,2)		+9,2
8. Тасодифий фойданинг камайганлиги (8,3-11,4)		3,1
9. Солиқ ва турли ажратмалар суммасининг ошганлиги (304,2-295,6)		-78,6
10. Барча омиллар таъсири соф фойданинг умумий ўзгаришига тенг (496,2-368,0)		+128,2

Соф фойданинг ўзгаришига таъсир қилувчи омилларнинг умумий миқдори қуйидагича ҳисобланади.

n
Ф=  Ф_i
i=1
Ушбу формулага тегишли маълумотларни қўллаб барча омиллар таъсирида натижанинг умумий ўзгаришини аниқлаш мумкин.
1111,-1839,6+949,1-25,9+5,9+9,2-3,1-78,6=+128,2 минг сўм.
Кўриниб турибдики, соф фойданинг ўзгаришига саккизта омил таъсир қилган. Уларнинг йиғиндиси натижа кўрсаткичининг умумий ўзгаришига (+128,2 минг сўм) тенг.
Ушбу таҳлил натижасида фойдани кўпайтириш имкониятларини (резервларини) аниқлаш мумкин. Бизнинг ҳисоб-китоб кўрсатмоқдаки, агарда маҳсулотнинг таннархи ошмаганда эди фойда яна 1839,6 минг сўмга, давр харажатлари кўпаймаганда 25,9 минг сўмга, тасоддифий фойда камаймаганда 3,1 минг сўмга, солиқ ва турли ажратмалар сўммаси кўпаймаганда 78,6 минг сўмга, жами 1947,2 минг сўмга ошган бўлар эди. У ҳолда ҳақиқий фойда миқдори 852,8 минг сўм эмас, балки 2800,0 минг сўмни (852,8+1947,2) ташкил қилган бўлар эди. Келажакда корхона раҳбарияти аниқланган имкониятлардан оқилона фойдаланиш чора-тадбирларини ишлаб чиқиши лозим.
Иқтисодчиларнинг муҳим вазифаларидан бир корхона рентабеллигига таъсир қилувчи омилларни ҳам ҳисоблаб чиқишлари ва уларни ошириш учун тегишли ички имкониятларни ахтариб топиш йўлларини кўрсатишдан иборатдир. Мазкур бобда корхона рентабеллигининг умумлашган кўрсаткичи ва активлар рентабеллигига таъсир этувчи омилларни ҳисоблаш йўлларига тўхталамиз.
Корхонанинг молиявий натижаларини ифодаловчи умулашган кўрсаткичга маҳсулот (иш, хизмат) рентабеллигини (Р_ст) киритиш мумкин. Мазкур кўрсаткични аниқлаш учун қуйидаги формуладан фойдаланилади:
Сф
Рст = ——— х 100,
Ст
бунда: С_ф - соф фойда;
Рст - маҳсулот (иш, хизмат)нинг умумий ҳажми.
Ушбу кўрсаткичга бир қанча омиллар таъсир қилади. Булар жумласига қуйидагиларни киритиш мумкин:

• 
  соф фойданинг ялпи фойдадаги ҳиссаси (Сф/Яф);
  
• 
  ялпи фойданинг сотилган маҳсулотдан олинган ялпи молиявйи натижалардаги ҳиссаси (Яф/Ямн);
  
• 
  ялпи молиявий натижанинг соф тушумдаги ҳиссаси (Ямн/Ст).
  

Улар ўртасидаги боғлиқлик қуйидаги чизмада акс эттирилган (10.4.1-чизма).
Ушбу омилларни натижа билан боғлайдиган бўлсак, қуйидаги формулага эга бўлиш мумкин:
Сф Яф Ямн
Рст= —— х ——— х ———
Яф Ямн Ст
Уларнинг қисқартирилган математик модели натижани “Y”, омилларни “Х_i” деб белгиланса, қуйидаги формула орқали ифодаланади. Унда ҳар бир омилни Х_i деб қабул қилиш мумкин:
3
Y=Х₁ х Х₂ х Х₃= П х_i (i=1,3).
I=1

10.4.1-чизма

Корхона умумий рентабеллигига таъсир қилувчи
омиллар ўртасидаги боғлиқлик

Омиллар (Хi)