Хvi б о б. ИЌтисодий ¡сиш ва миллий бойлик

Оралиќ кризислар — т¢лиќ цикл б¢йича юз бермайди. Циклнинг бирон-бир фазасида т¢хтатилади. Улар нисбатан унча чуќур эмас, Џамда ќисќа муддат давом этади.
Номунтазам кризислар. Бу кризислар бирон-бир алоЏида сабабларга к¢ра юз беради. масалан: табиий офат сел, т¢фон, ќурƒоќчилик кабилар туфайли иќтисодиётда танг аЏволга тушиш мумкин.
3. Такрор ишлаб чиќариш нисбатларини бузилиши характерига к¢ра кризислар иккига: ортиќча ишлаб чиќариш ва таќчил ишлаб чиќариш кризисларига б¢линади. Товарларни ортиќча ишлаб чиќариш кризиси турли наф келтирадиган неъматларни к¢п ишлаб чиќариш, лекин уларни т¢ла реализация ќила олмасликда намоён б¢лади.
Таќчил ишлаб чиќариш кризиси даврида етишмовчилик натижасида танг аЏвол келиб чиќади. Чунки мувозанат бузилади. Шундай ќилиб иќтисодиётни танг аЏволга тушишига фаќат ортиќча ишлаб чиќариш эмас, балки таќчил ишлаб чиќариш Џам сабаб б¢лади.
Кризисларнинг моЏиятини ¢рганиш учун одатда даврий, яъни такрорланадиган кризислар ¢рганилади.
Ваќт-ваќти билан такрорланадиган кризислар, циклнинг такрорланиши муддатига к¢ра: ќисќа, ¢рта ва узоќ циклларга б¢линади.
Таниќли иќтисодчилардан Й. Шумпетер иќтисодиётнинг циклли ривожланишини тадќиќ ќилиб, иќтисодиётда тебранишлар уч даражада юз беришини к¢рсатиб, бу циклларни уларни кашф этган иќтисодчилар Ж. Китчин, К. Жугляр, Н. Д. Кондратьев номи билан атайди. У иќтисодиётда учала цикл ¢заро боƒлиќ, ¢заро алоќадорликда намоён б¢лади дейди.
П. Самульсон эса иќтисодий цикл бозор иќтисодиёти шароитида Џамма мамлакатлар Џамда иќтисодиётнинг барча соЏаси учун тааллуќли дейди.
1. Ќисќа муддатли цикл (2—4 йил). Бу цикл истеъмол товарларига б¢лган бозор талаби ва таклифи мувозанатини бузилиши ва тикланиши тарзида юз беради. Бу циклда ишлаб чиќариш Џажми бозор коньюнктурасига ќараб ¢згаради:
— нархлар даражаси кам ¢згаради, к¢пгина фирмалар ¢з харидорларини й¢ќотмаслик учун товарлар нархини узоќ ваќт (йилда бир марта) ¢згартирмасликка Џаракат ќиладилар;
— иш билан бандлик Џам нисбатан барќарор, тебраниш кичкина, асосан алоЏида корхона ва тармоќларда иш Џаќи ¢згаришига боƒлиќ;
— фойда нормаси Џам бу давр мобайнида кам ¢згаради;

• 
  ќисќа муддатли давр учун миќдорий к¢рсаткичлар кам ¢згаради.
  

Мувозанатни бузилиши ќисќа ёки узоќ муддатли б¢лиши мумкин. Мувозанатни бузилишини биринчисида тезда тикланади. Савдога омборлардан товар келтириш ёки резерв(заЏира)ни ишга солиш й¢ли бидан номутаносиблик тезда бартараф ќилинади.
Узоќ муддатли мувозанатни бузилиши истеъмол товарларига б¢лган талабишлаб чиќариш нисбатларини ¢згаришини зарур ќилиб ќ¢йганида юз беради. Узоќ муддатли номутаносиблик 3-4 йил давомида ишлаб чиќаришни талабга мослаштириш ёки ќ¢шимча ишлаб чиќариш ќувватлари Џосил й¢ли билан бартараф ќилинади.
¡з диќќатини ќисќа муддатли цикл ¢згаришини тадќиќ ќилишга ќаратган Ж. Китчин бу циклни захиралар, банк клиринги (инг. clearing – наќд пулсиз Џисоб-китоб тизими) ва улгуржи баЏоларнинг ¢згаришини ялпи миллий маЏсулот ¢згаришига олиб келиши билан боƒлайди. Китчин иќтисодиётдаги 2—4 йилдаги цикл ¢згаришини молиявий Џисоботлар ва сотиш нархини ¢згариши асосида аниќлаган. Лекин Џозирги пайтда Жозеф Китчиннинг ќисќа циклни тушунтириши Џаммани Џам ќониќтира бермайди.
Бу цикл унинг дастлабки тадќиќотчиси Ж. Китчин номи билан аталади.