“ishlab chiqarishda buxgalteriya hisobi” kafedrasi

Ishlab chiqarish xajmining uzgarishiga (kiskarish yoki ortishi) boglik bulmagan tovarlarning xajmiga ta’sir etmaydigan xarajatlar doimiy xarajatlar deyiladi.
Doimiy xarajatlar ishlab chiqarish xajmiga boglik bulmaydi, uning usishiga xam bevosita ta’sir etmaydi va ishlab chiqarishning xar kanday, xatto nolinchi xajmida xam mavjud buladi. Bunga korxonaning tulov majburiyatlari (zayomlar buiycha foiz va boshka), soliklar, amortizatsiya ajratmalari, ijara xaki, kuriklash xizmatiga tulov, uskunalarga xizmat kursatish sarflari, boshkaruv xodimlari maoishi va shu kabilar kiradi.
Uzgaruvchi xarajatlar ishlab chikariladigan tovar mikdorini oshishiga yoki kamayishiga ta’sir kiladi va ishlab chiqarish xajmi uzgarishiga bogliklikda uzgaradi. Unga xom ashyo, material, yonilgi-transport xizmati, ishchilar ish xaki va shu kabilarga kilinadigan sarflar kiradi.
Ishlab chiqarishning xar bir darajasida doimiy va uzgaruvchan xarajatlar yigindisi umumiy yoki yalpi xarajatlarni Tashqil kiladi
Maxsulot birligini ishlab chiqarishga kilinadigan sarf xarajatlarni xisoblash uchun O’rtacha umumiy, O’rtacha doimiy va O’rtacha uzgaruvchan xarajatlar tushunchalaridan foydalanadi.
O’rtacha umumiy xarajatlar yalpi (umumiy) xarajatlarning ishlab chikarilgan tovar mikdoriga nisbatan teng. O’rtacha doimiy xarajatlar doimiy xarajatlarni ishlab chikarilgan maxschulot mikdoriga bulish yuli bilan aniqlanadi. O’rtacha uzgaruvchan xarajatlar uzgarvchi xarajatlarni ishlab chikarilgan maxsulot mikdoriga bulish yuli bilan aniqlanadi.
Eng yukori darajada foyda olishga erishish uchun tovar ishlab chiqarishning zarur mikdorini aniqlash zarur. Bunda iqtisodiy taxlil vositasi bulib kushimcha xarajat tushunchasi xizmat kiladi. Avvalo kushimcha xarajat deb, keyingi kushilgan maxsulotlarning xar bitta birligini ishlab chiqarish bilan boglik kushimcha xarajatlarga aytiladi. Kushimacha xarajatlarni xar bir navbatdagi chikarilgan kushimcha maxsulot birligi uchun aniqlash mumkin.
Korxona foydalanadigan kuplab resurslar mikdori, ya’ni jonli mexnat, xom-ashyo, yonilgi va energiya sarflari tovar xajmining uzgarishiga tez va oson ta’sir kiladi. Boshka resurslar sarfi ta’sirida tovar xajmi uzgarishi uchun uzok vakt talab kilinadi. Masalan, ogir sanoat tarmoklarining ishlab chiqarish kuvvatlari ancha uzok vakt oraligida maxsulot mikdorini uzgartirishiga ta’sir kilishi mumkin. Demak, ishlab chiqarish xarajatlarini xisobga olishga vakt omili, ya’ni xarajat kilingan pirovard natijasi olinguncha utgan davr sezilarli ta’sir kursatadi. SHu sababli vakt omilidan kelib chikib, ishlab chiqarish xarajatlarini kiska va uzok muddatli davrda aloxida taxlil kilinadi.
Korxona ishlab chiqarish xajmini uzgartirish uchun kiska muddatli davrda fakat uzining uzgaruvchi xarajatlari mikdorini uzgartirishi mumkin. Bu kiska muddatli xarajatlardir.
Ishlab chiqarish kuvvatlariesa (ishlab chiqarish inshoatlari maydoni, mashina va uskunalar mikdori) doimiy bulib koladi, hamda bu davr fakat ulardan foydalanish darajasini uzgartirish uchun etarli bulishi mumkin.
Uzok muddatli davr- bu korxonaning ishlab chiqarish kuvvatlarini xam uz ichiga olgan, bugun band bulgan resurslari mikdorini uzgartirish uchun etarli bulgan davrdir. Bu davr davomida boshka tarmoklar faoliyat kilib turgan korxonalar mazkur tarmokka kirib kelishi mumkin.
Bu erda shuni ta’kidlash lozimki, ishlab chiqarish kuvvatlarining uzgarishi takozo kilingan kiska va uzok muddatli davr davomiyligi ayrim tarmok va korxona xususiyatidan kelib chikib farklanish mumkin. Masalan, engil sanoat tarmogida kiyim kechak ishlab chikaradigan kichkina firma, bir necha kushimcha tikuv mashina urnatish bilan uzining ishlab chiqarish kuvvatlarini kiska vaktda (bir necha kunda) oshirish mumkin. Ogir sanoat tarmoklarida yangi kuvvatlarni ishga tushirish uchun bir necha yil talab kilinadi. Okibat natijasida bircha xarajat turlari uzgaradi va uzgaruvchi mikdorlar bulib koladi.