Iv-семестр мавзулари ХI-ХV асрларда Англия



Download 163,34 Kb.
bet16/22
Sana23.06.2022
Hajmi163,34 Kb.
#695293
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   22
Bog'liq
урта аср 2 ярим маърузалари

2. Сафавийлар давлати.
Ардабилдаги сафавий суфийдарвеш жамоаси муйсафидлари бошчилигидаги кизилбошлилар харакати билан богликдир. Бу жамоа ва авлодга Сафи-ад-Дин Исхок ном куйган (1252-1334). XV аср урталаридан кейинрок шайх Сафи-ад-Дин шиаларнинг еттинчи имоми Мусо Козимнинг 21-уругиданлиги хакидаги афсона пайдо булди. XV асрнинг урталарига келиб, Ардабилнинг сафавий шайхлари бошкардилар ва обру-эътиборли (феодал рухонийларига айландилар. XV асрнинг урталаридан савафийлар шайхлари кучманчи туркларга таяниб, уз таъсир доираларини кенгайтира бошладилар. Ардабил хукмдори (Исмоил I) ок куюнлар ва уларнинг иттифокдошлари устидан галаба козониб, сафавийлар давлатига асос солди. Сафавийлар давлати таркибига Озарбайжон, Арманистоннинг бир кисми, Эрон, хозирги Афгонистон (Балх 49 вилоятларидан ташкари), Ирок Арабистони (вакти-вакти билан) ва бошка худудлар кирган. XVI аср бошида Эрон сиѐсий жихатдан ягона тизмига эга булмаган. Йирик давлатлардан Темурийларнинг Хуросондаги султонлиги ва Ок куюнлилар хукмронлиги булган. 1500 йиллар орасида Ок куюнлилар сардори султон Мурод (Форс Ироки) ва Альвендо (Озарбайжон ва Арманистон) уртасида булинди. Форс, Йезд, Кермон Диарбекирни Ок куюнлиларнинг бошка султонлари бошкариб, султон Муродга факат номигагина тобе эдилар. Аберкух, Кошон, Семнон ва Сейистонни мустакил хукмдорлар бошкарганлар. Гилонда шиа мазхабидаги лохижонлик (Бийе ниш) ва рейлик (Бийе пас) икки амир хукмронлик килганлар. Мозандарон бир нечта хукмдор кулида булингап; Хузистон ва Хувайзни Мушша сулоласи шиалари бошкарганлар. Х,ар бир хукмдорнинг уз вассалари булган. Ок куюнлилар давлатига усмонли турклар экспанцияси хавфи булган, хуросонлик темурийларга уларнинг Урта Осиѐдаги ерларига эгалик килган Шайбонийхон бошчилигидаги узбеклар тажовуз килган. Феодал таркокликнинг усиши бу икки давлатнинг кучсизланишига олиб келади. Ок куюнлар давлатидаги ички келишмовчиликлар ва феодал сепаратизми, солик ислохотларининг пучга чикиши, рента-солиги ва феодалларнинг зулми, синфий карама-каршиликларнинг янада кучайтириб, дехконларнинг норозилигини кескинлаштирди. Бундай холда хам кизилбошлилар аввалги маглубиятларини тан олмай, кулай вазият пойлаб яна кутарилиш пайида булдилар. Бундай вазият Ок куюнлиларнинг 1498-1500 йиллардаги тахт учун килган уруши вактида юзага келди. Аввал айтганимиздек, бу уруш натижасида Ок куюнлилар хокимияти иккига булинди. Кизилбошлилар 1499 йилда Ок куюнлилар устига юриш бошлади. Бу юришга 12 ѐшли Исмоил ва унинг тарбиячиси Хусайнбек бошчилик килди. 1501 йилда кизилбошлилар Алвенднинг Ок куюнли кушинларини енгиб Табриз шахрига кириб келдилар. Ёш Исмоилни 1502 йил Табризда шаханшох деб эълон килдилар. Ана шу йилдан бошлаб сафавийлар давлатига асос солинди. Исмоил шох этиб эълон килингандан сунг биринчи килган иши, шиа хутбасини укитиш ва дастлабки уч халифани очикдан-очик эътироф этишдан иборат булди. Табриз ахолисининг 2/3 кисмини эса суннийлар ташкил килган. 1500 йил шох, Исмоил I кушинлари Ок куюнли Султон Мурод лашкарини тор-мор этдилар. Мурод Богдод шахрига кочди. 1503-1504 йиллар мобайнида кизилбошлилар Казвин, Кум, Кошон, Исфахон, Шероз, Язд ва Кермон шахдрларини кулга киритдилар. 1506-1510 йилда эса Арманистон, Курдистон, Араб Ироги ва Богдодни эгалладилар. Бу вактга келиб темурийлар султонлигига карашли Хуросон кучманчи узбекларнинг Эрон учун уруш бошлаши мукаррар булиб колди
Шох Исмоил I Хуросонга юриш бошлади ва 1510 йил Марв якинида булган жангда узбеклар устидан галаба козонди ва шу жангда Мухаммад Шайбонихон халок булди. Хуросон ва 50 Сейистон сафавийлар давлати таркибига кирди. Гилон билан Мозандарон ундан илгари кизилбошларга буйсунди. Улар Урта Осиѐни хам босиб олмокчи булдилар, лекин 1512 йилда узбеклардан жиддий талофат курдилар. XVI асрнинг бошларига келиб Эрон бир канча мустакил феодал ерларига булиниб кетган эди. Эроннинг шаркий кисми Хуросон темурийлар хокимияти остида булиб, Шаркий кисмида бир-бирига душман булган турли туркман сулолалари хукмронлик килардилар. Марказий, гарбий ва жанубий Эроннинг айрим вилоятлари аслида мустакил давлатлар булиб, махдллий хонлар томонидан бошкариларди. Шимоли-гарбий Эрон ва жанубий Озарбайжон савдо-саноат жихдтидан энг ривожланган вилоятлар хисобланарди. Табриз, Хамадон ва бу улканинг бошка бир канча шахарлари йирик савдо-хунармандчилик марказлари эди. Эроннинг шимолий кисмидан мухим карвон йуллари утганди. Бу йуллардан Урта Осиѐ ипаги Европага етказиб берилган. Эрон Кавказорти давлатлари билан катта савдо муносабатлари олиб борган. Эроннинг купрок ривожланган шимолий кисмида саноат ва дехкончилик билан шугулланадиган ахоли орасида туркман хонларига нисбатан газаб, айникса, сезиларли эди. Бу хонлар узаро урушлар билан, шунингдек муттасил талончиликлари билан мамлакатнинг хужалик ва ижтимоий хаѐти бир маромда ривожланишига халакит берардилар.
XVI асрнинг бошларида энг кенг куламдаги экспансияни бошдан кечираѐтган Эрондаги вазият Туркиянинг тажовузкор султонлари томонидан хавфнинг ортиб бориши хам сиѐсий жихдтдан яна бирлашишни такозо этар Янги сулола уз номини шайх Сайфиддиндан олди (1254-1334). Бу шайх XVI асрда Озарбайжонда "Сафавий" номли мусулмонлар жамоасига бошчилик килган эди. я Сафавийлар халифалик давридаѐк Эронда кенг таркалган шиа мазхабига мансуб эдилар. XV асрнинг иккинчи ярмида ардабил шайхлари шу кадар мустахкамланиб олдиларки, улар Озарбайжонда маҳаллий туркман хонларига карши хокимият учун кураш | бошладилар. Сафавийлар уз атрофларига Эроннинг урта ва майда утрок феодалларини " жипслаштириб, савдогарлардан мадад олдилар. Дехконлар ва хунармандларнинг норозилигидан фойдаланиб, айрим турк кучманчи кабилаларини уз томонларига угдиришга мувафак булдилар ва улар орасидан уз отлик аскарлари сафига чавандозлар " ѐлладилар. 1499 йилда Ардабилнинг хамда буйсундирилган кушни турк кабилаларининг шайхи булган Исмоил Сафавий XVI асрнинг бошларидаѐк бутун жанубий Озарбайжонни эгаллаб, 1502 йилда Табриз шахрини ишгол килди (1502 йилдан 1524 йилгача хукмронлик килди). Табриз сафавийлар Эроннинг пойтахти булди. Арманистон ва Курдистон, сунгра эса Богдод ва Месопотамия (хозирги Ирок) буйсундирилди. Исмоил даврида юз йилдан купрок давом этган Эрон - Туркия уруши бошланиб кетди. Бу уруш XVII асрнинг 30- йиллари охиригача давом этди. Турк султони Салим I Кавказорти, Курдистон ва | Месопотамияга даъвогар эди. Туркларнинг 1514 йилги юриши аввалига улар учун муваффакиятли булди. Турк кушинлари сафавийлар Эроннинг пойтахти Табризни кулга олишга улгурдилар. Аммо озик-овкатнинг етишмаслиги х,амда яничарлар орасидаги галаѐн уларни Эрон вилоятларини ташлаб чикишга мажбур этди. Шу нарса характерлики, иккита мусулмон давлати уртасидаги бу уруш мафкуравий келишмовчилик бойроги остида олиб борилди. Эронликлар шиа мазхабига, турклар суннийлар мазхабига мансуб эдилар. Исмоил уз хукмронлигининг охирида Грузияни, сунгра бутун Ширвон хонлигини (шимолий Озарбайжонда) буйсундирди. Шу тарзда Озарбайжон ва Эрон элементларидан ташкари турли турк, тожик, курд, араб, бошка элатларни уз таркибига бирлаштирган ва марказий Озарбайжонда булган катта давлат анча тез барпо этилди. Сафавийлар давлати ахолисининг учдан бир кисмига якинини кучманчилар ташкил килар эди. Озарбайжон, туркман ва форс кабилаларининг жуда купчилигида патриархал-феодал муносабатлари хукмронлик килар, айрим кабилалар эса кабилачилик тузумидан эндигина илк феодализм муносабатларига утаѐтган эди. Сафавийларнинг анча кенг "ямок ѐстик", яъни уз этник состави жихатидан жуда хилма-хил булган давлати юкорида айтиб | утилганидек, Эронга турклар тажовуз тахдид килиб турган вазиятда вужудга келди. Кейинчалик бу феодал-мустабид давлатнинг узи них,оятда тажовузкор давлатга айланиб, Кавказорти ва Урта Осиѐ халкларини уз х,окимиятига буйсундиришга интила бошлади. Сафавийлар давлати худудининг кенгайиши, шунингдек, савдо-саноат ишларининг гоят юксалишида намоѐн булган муваффакиятлари синфий зулмнинг кучайишига ва синфий курашнинг гоят кескинлашувига хам олиб келди.
XVI-XVII асрларда Эронда халк оммаси учун жуда огир булган шаклдаги феодал тузуми хукмронлик килар эди. Мамлакатда хар хил феодаллар: хонлар, амирлар, беклар, шунингдек, шиа мусулмон рух,онийларнинг жуда купайиб кетганлиги, мех,наткаш ах,олидан жуда катта маблаг беришини талаб киларди. Марказлаштирилган сафавийлар давлатининг гоят куп марказий ва махаллий амалдорлари, катта, доимий армияси ва шу сингариларни молиявий таъминлаш жуда кимматга тушар эди. Харам, шох гвардияси, мингларча хизматкорлар хамда куплаб оксочлар, канизакларга эга булган шох саройи жуда катта ва мутлако бефойда харажатларни талаб киларди. Хонлар, амирлар, беклар шох ва унинг угилларига тегишли саройлардаги зебу зийнатга таклид килар эдилар. Эрон савдогарлари ташки ва ички савдо туфайли катта бойлик ортирган эдилар. Аммо хунармандалар уз мехнатлари эвазига арзимаган иш хаки олардилар. Улар уз мехнатларининг бир кисмиии шохнииг вакилларига мутлако текинга ѐки жуда арзон бахога топширар эдилар.
Сафавийлар давлатининг барпо булиши ва гарб томонга силжиши Туркия султони (1481-1512) Боязид II ни вахимага солди. Бундан ташкари, Кичик Осиѐда шиалар купчиликни ташкил килгани учун улар кузголон кутаришга тайѐр эдилар. Венециялик сиѐсий арбоб Марино Санужонинг хабарига кура, Кичик Осиѐнинг бештдан турт кисми мусулмонлари шиалар булиб, улар сафавийларга хайрихолик билдирганлар. Боязид II уруш килишни хохламай, шох Исмоил I га элчи юбориб тинчликни саклашга харакат килди. 1511 йилда Кичик Осиѐда катта кузголон кутарилди. Туркларга карши бу кузголонда кучманчи шиалар, дехконлар катнашдилар. Кузголонга кизилбош такалу кабиласидаи булган Шох кули лакабли Хасан угли бошчилик килди. Султон кузголонни кийинчилик билан бостирди. Шох Исмоил бу кузголонга харбий ѐрдам курсатмади ва Табризга келгаи кичикосиѐлик кочокларни совуқгина карши олди. Афтидан, шох, Туркиянинг кудратидаи эхтиѐт булиб, Боязид II билан орани очиқ килишни истамас эди.
Боязиднинг угли Салим I (1512-1520), 1514 йил Осиѐни босиб олиш максадида Эрон билан уруш бошлади. Бу урушда аввал турклар галабага эришиб, вактинча Табризни эгаллади. Турклар гарбий Арманистон, Курдистон ва араб Ирокини, кейин гарбий Эрон ва Исфахонни хам эгалладилар. 1555 йил Амасьеда турклар билан сулх тузилди: бу сулхга кура араб Ироги, Богдод, Курдистон, гарбий Арманистон ва гарбий Грузия туркларга утди. Эрон эса Озарбайжон, Ширвон, шаркий Арманистон ва шаркий Грузияни саклаб колди. Картлия ва Кохетия шохдари Эроннинг вассали булиб колди. Шох Тахмасп I (1524-1576) даврида кучманчи кабилаларнинг таъсири кучайиб сафавийлар давлатида халк кузголонлари авж олди. Устажлу (1526), Такалу (1531), лур (1529) кабилаларининг кузголонлари шулар жумласидан. 1535 йил Хуросондаги халк кузголонидан фойдаланган Бухоро хони Убайдуллахон Хиротни босиб олди. Тахмасп I Кавказорти, Курдистон, Ирокни кайтариб олиш учун турклар билан тинимсиз урушлар олиб борди. 1555 йилдаги тинчлик учун тузилган сулхдан кейин Тахмасп Туркия билан янгидан уруш булмаслиги учун куп ишлар килди. 1559 йил Турк султонининг угли Сулаймон Боязид отасига карши чикиб маглубиятга учрагач, Эронга кочди. Тахмасп икки йиллик мулокатдан сунг соткинлик килиб Султон Сулаймонни отасига топширди ва эвазига катта пул олди. Лекин темурийлардан булган "Буюк мугуллар" нинг Хиндистондаги иккинчи султони Хумоюн у ердаги кузголонлардан сунг, 1544 йил Эрондан панох излашга мажбур булганда, шох унга уз салтанатига эга булишга ѐрдам берди ва бунинг эвазига у Кандахор шахари ва вилоятларига эга булди.

Download 163,34 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   22




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish