Iv-семестр мавзулари ХI-ХV асрларда Англия



Download 163,34 Kb.
bet2/22
Sana23.06.2022
Hajmi163,34 Kb.
#695293
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   22
Bog'liq
урта аср 2 ярим маърузалари

Англия XIII асрда.
Буюк озодлик хартияси ва инглиз парламентининг бошланиши.
Англия тарихида XIII аср. Англиянинг XIII асрдаги тарихига зиддиятли, аксари узаро карама-карши жараёнлар хос эди. Айни пайтда, сеньориал хужалик ХШ асрда ижтимоий-икгисодий жихатдан юксак ривожланади. Сиёсий сохада бу асрда Англияда кирол хокимиятининг заифлашуви ва баронлар тоифасининг кучайиши кузатилади. Жараён якунида мамлакатда Европадаги энг мутааъсиб ва мустахкам монархияга асос солинади.
Кишлок ва шахар. ХШ аср пул - товар муносабатлари билан боглик баршина хужалигиниш гуллаб-яшнаган даври эди. Англияда хам йирик ер эгалари уз ерларини ижарага беришсада, китьадагидан фарклирок, инглиз кишлок хужалиги бозор муносабатларига эрта торгилади. Натижада, вилланларнинг бир кисми XII асрданок пул солигига утказила бошланади. Пул солиги айникса янги узлаштирилган ерларда кенг таркалиб, вилланлар эркин ижарачиларга айланадилар.
Янги жараён XII аср охиридан кишлокдарга ёйилиб, ички бозорнинг вужудга келишн, кишлок хужалик махсулотларига нархнинг ошиши, инглиз лордларини вотчинани бошкаришни уз кулига олишига туртки беради. Ушбу жараён баршинанинг кучайишига олиб келади. Вужудга келган вазиятда кичик ер эгалари вилланлари камлигидан У3 ерларига ёлланма ишчилар кума гида ишлов бера бошлайдилар.
Вилланларнинг уз хужалиги булиб, у кишлок жамоаси аъзоси, майда товар ишлаб чикарувчи хисобланган. Айни пайтда, лордларнинг вилланларни мажбурий ишлатишлари, туловлар ва соликларнинг ошиб бориши, экин майдонлари кам худудларда лордлар томонидан жамоа ерларини тортиб олинишк кузатилади. Ички колонизация натижасида янги ерларни узлаиггирилиши хам лордлар доменининг кенгайишидан ташкари, унга оброк тулайдиган хужаликлар сонини купайтирган.
Англияда ХП асрнинг иккинчи ярми - ХШ асрда ички ва ташки савдо юксалади. Анъанавий экспорт моллари: калай ва жунга янгилари- дон, чорвачилик махсулотлари кушилган. Четдан мусаллас, зираворлар, кимматбахо нафис мовутлар, темир келтирилган. Генрих II даврида Англияни “Анжу империяси”га кушилиши унинг савдо куламига хам ижобий таъсир курсатади. Савдо бож и кирол хазинаси даромадининг муким манбаига айланади.
Ички савдода хам мухим ютукдарга эришилади. Мамлакат бозор ва ирмаркаларнинг кенг тармоги билан копланиб борган. Генрих П жорий этган каттик маъмурий чоралар шахарликлар томонидан куллаб- кувватланади. Шахарлар киролдан катта пул тулаш эвазига уз-узини бошкариш, суд, савдо-сотик, бозор ва ярмаркалар ташкил этиш, божсиз савдо килиш хукукларини оладилар. Лекин факат айрим шахарларгина уз- Узини бошкариш ташкилотларини сайлаш хукукига эришган. Бундай ёрликлар Ричард I ва Иоанн Ерсиз даврида, асосан, кирол ерларидаги шахарларга берилган. XII асрда 79 та, XTII асрда 113та шахарга чекланган Уз-Узини бошкариш ёрликлари топширилади. Манбаларда ёзилишича, эски бургларнинг купи уз хукукларини кенгайтирса, майда шахарлар (аксари бозор жойлари) ёрликсиз фаолият олиб борганлар. Мамлакатдаги пул-товар муносабатлари ривожланишининг жадаллашуви айнан шу хилдаги майда шахарлар сони усиб бориши билак белгиланган.
Феодаллар тоифаси. Англия феодаллари икки турга булинган. Биринчилари бевосита киролдан ер-мулк олган баронлар булса, иккинчилари — баронлардан вотчина олган кичик ва урта рицарлар Хисобланган. Йирик баронларнинг ер-мулклари (манорлари) турли графликларда булиб, улар катор имтиёзларга хам эга эдилар. Баронларнинг имтиёзларини янада кенгайтиришга интилиши эса, охир-окибат кирол ва унинг маъмурияти каршилигига учрайди. Кичик ва урта вотчина эгалари бир ёки бир неча вотчинага эгалик килиб, аксари бир графлик чегарасида хужалик юритишган. Рицарлар уз вогчиналари худудида вилланларни суд килиш хукукига эга булиш каторида, узлари баронлар суди таркибига кирганлар. Колаверса, кироллик суди маслахатчиларининг аксари хам рицарлар сафидан чиккан. Бу эса рицарларни кирол маъмурияти билан бевосита алокасини таъминлаб, уларни хукмдорнинг марказлаштириш сиёсатини утказишда асосий таянчига айлантиради.
Баронлар ва рицарлар орасидаги тафовут уларнинг ижтимоий холати билан хам белгиланган. Йирик ер эгалари булган баронлар узларини киролнинг якин кишилари маслахатчилари хисоблайдиган нисбатан ёпик, каста куринишидагитабака эди. Рицарлар эса, аксинча, очик табака булиб, Англияда ер-мулкидан йилига 20 фунт стерлинг даромад оладиган хар кандай эркин фукаро рицарлик унвонини олиши шарт эди. Бунинг сабаби рицарлик унвони киролга кушимча мажбуриятлар уташ билан боглик булганида эди. “Калкой пули” солиги жорий этилганидан сунг, майда вотчина эгалари тежамкор кишлок хужайинларига айланадилар. Энди улар учун нарх-наво ва маош киролнинг маифаатларидан, мамлакат осойишталиги уз сеньорлари кизикишларидан мухимрок булиб колади. Рицарларнинг сиёсий кизикишлари, моддий манфаатлари, хужалик юритиш усуллари баронлар бнлан тафонугга, айни пайтда шахарликлар билан якинлашувига олиб келади.
Кирол хокимияти XII-XI1I асрларда. Англия кирол хокимиятида бу даврда катор узгаришлар юз беради. XII асрда яшаган хукукшуное Гленвиль уз асарида конун ва хукук тизимини Рим империясиникидан узлаштириши лозимлнгини. кирол хокимияти императорники сингари чексиз булишини ёклаб чикади.
“Шахмат палатаси хакида” номли асар муаллифи Фитц Нил кирол хокимиятини юксакликка чутариш, унинг чексиз булишини асослаш учун диний таълимотдан фойдаланиб, ердаш хар кандай хокимият Худодан, деб таъкидлайди. Айни шу пайтдан “Худонинг хохиш-иродаси билан — кирол!” шиори кулланила бошланади.
Лекин Англияда черкоз ва баронлар кирол хокимияти сайловга асосланиши лозимлиги хакидагя гоя тарафдорлари булишган. Йилномачи архиепископ Нарижлик Матфейнинг Иоанн Ерсизга (1199-1216-йй.) тож кийдириш маросимидаги куйидаги сузларини келтиради: “Билиб куйинглар, янги кирол сайланмасдан гуриб, уни тахтда хеч ким алмаштира олмайди. Иоанн - эххиёткор, жасоратли аслзода... Биз уни якдиллик билан киролликка сайлаймиз!” Черковнинг бу гаълимотини инглиз диншуноси Иоанн Солсбери (XIII аср) хам асослаб берган. У киролни инсоннинг “тирик танаси” билан киёслар экан, уни “бош”, диний ва дунёвий зодагонлар кенгашини- “давлатнинг юраги, динни эса унинг калби”, деб таърифлайди. Лекин ушбу таълимотда черков хокимияти киролникидан устун куйилади. Кирол фу карол ар га зулм утказса, рухонийлар итоаткорлик ва бардош намоён этишлари лозимлиги уктирилади. Аммо хукмдор динни поймол этса, уни тахтдан тушириб, катл этишга изн берилади.
Брактоннинг (ХШ аср) таъкидлашича, конун киролни яратади, каерда кирол булмас экан, у ерда адолатсизлик хукм суради. Кирол факат адолатли ишларни амалга оширмоги лозим. Кирол магнатлар йигинида маъкулланган, узи тасдикпаган карорларни огишмасдан бажариши лозим. Айни пайтда, мамлакатда унга тенг киши йукдир. Ундан устун кишининг узи, Худодан бошкаси булмайди,-дейди у.
Иоанн Ерсизнинг бошкаруви. Ички сиёсий алокаларнинг юксалиши давомида феодал давлатининг марказлашуви хам кучая боради. Бу жараёнда деярлик барча феодаллар, айникса рицарлар, шахарликлар тоифаси, эркин дехконлар манфаатдор булсада, марказлашиш узок сиёсий курашларга, баъзида куролли можароларга сабаб булади.
Англияда ХШ асрдаги сиёсий курашнинг илк боскичи кирол Генрих П нинг кенжа угли Иоанн Ерсиз (1199-1216) бошкарувига тугри келади. Иоанн отасидан меросга колган кучли давлат тизимига таяниб, ахолининг барча тоифаларига тазйик утказар эди. Натижада, мамлакатдаги асосий тоифалар: рухонийлар, дворянлар ва шахарлик бойлар кирол хокимияти билан очик можарога ккришади. Иоанн Ерсиз (лакаби катта акаси
Ричардцан фаркдирок шахзодалиги пайтида китьада, Францияда ер- мулксиз колдирилганлиги сабабли) меросга отасининг яхши, ижобий жихатларинигина эмас, жиловланмаган феъл-атворини хам олган эди. У у-ra баджахл булиб, сал нарсага кузларидан ут чакнаб. юзи кукара бошлаган. Иоаннинг кайфияти тез узгарувчаи булиб, омади юрмаса, фаоллиги йуколиб, бошлаган ишини охиригача етказмаган. Унинг Узгарувчан кайфияти душманларини газаблантириб, дустларини ртокдаштирар эди. Узига маъкул булмаган зодагонлар ер-мулкларини мусодара килиш, уларни камокка олиш, катл этишлар, феодаллар тоифаси анъанавий удумларини менсимай бузишлари билан, у узига баронларни мухолиф этиб куяди. Иоаннинг Францияда олиб борган муваффакиятсиз урушлари учун субсидиялар олиниши, “калкон пули”нинг хисобсиз йигалиши хам баронларнинг газабини оширган. Киролнинг рухонийлар сайловларига аралашуви, тинимсиз туловлар талаб килишидан норози черков хам зодагонларни куллайди.
Киролнинг баронлар билан аввалги тукнашувларида уни доим кУллаб келган рицарлар ва шахарликлар бу сафар мухолифат томонини оладилар. Кирол маъмуриятининг узбошимчаликлари, шахарлардан тУловларни ошириб бориши уларни баронларни куллашга ундайди.
Нормандияни йу котил иши. 1202-1204-йиллари Франция кироли Филипп II “инглиз тожининг марвариди” хисобланган Нормандияни босиб олади. Ачинарлиси, герцог Генрих II ва Ричард I курдирган харбий гарнизонлар сакланадиган куп сонли калъа ва мудофаа иншоотлари кулдан кетади. Францияда кирол хокимиятининг кучайиши туфайли, норманд баронлари узларини француз деб хисоблашиб, Иоанни эмас, Филипп II Августни куллашади. Англия кироли Аквитанияга энг киска йул йукотилганини англаб, локайдликдан чикишга интилади. У Нормандия кайтарилмаса, вакгги келиб, Франциядаги барча мулклар йукотилиши мукаррар эканлигини тушунади. Иоанн катта субсидиялар хисобига Германия ва Фландрияни ёрдамга жалб килса-да, куп утмай Анжу, Мэн, Турень, Пуатунинг бир кисми хам кулдан кегади. Инглиз кироли ва унинг иттифокчиларининг 1214-йилдаги Ларош-о Муан жангида маглубиятга учраши, бу ерларни кайтариш умидини йукка чикаради.
Папалнк бнлан можаро. Айни пайтда, Иоанн Рим папасини хам Узига карши килиб куяди. Англия черкови бошлиги, Кантербери архиепископи лавозимига тайинланадиган номзод масаласида кирол ва Иннокентий III орасида можаро келиб чикади. Иоанн папа номзоди, Римда диншуносликдан даре берувчи инглиз кардииали Стефан Ленггонни кабул Килиш ва тасдикдашдан бош тортади. Музокаралар натижа бермаганидан кейин, 1208- йили папа Англияга интердикт куяди. Орадан бир йил утиб, Иоанн черковдан четлаштирилади. Аммо кирол хокимияти шунчалик кучли эдики, у рухонийларни уз иродасига буйсундириб, черков хизматини давом эттиришга мажбур килибгина колмасдан, черковнинг мол-мулк ва даромадларини мусодара килади. Иннокентий Ш 1212-йили Иоанни тахтдан махрум этиш хакида булла чикариб, тожини Филипп II Августга таклиф этганида, можаро уз чуккисига чикади. Иоанн 1213-йили чет боскинчилиги хавфи ва баронлар норознлиги кучайган бир пайтда папа билан битам тузади. Киролнинг Ленггонни тан олишидан ташкари, узини папанинг вассали деб, унга хар йили 1000 кумуш марка тулов бериш мажбуриятини олиши жамиятда маглубият сифатида кабул килинади. Бу битим мухолифатни янада кучайтиради. Баронлар рицарлар ва шахарликлар кумагида 1215-йилнинг бахорида киролга карши исён бошлайдилар. Лондонликлар уларга шах,ар дарвозаларини очиб берадилар. Кирол 15-июнда “Буюк эркинлик хартияси”га имзо чекишга мажбур булади.
Буюк эркинлик хартмяси. Буюк эркинлик хартиясининг 63 та моддасидан купчилигида баронлар ва черков зодагонлари манфаатлари акс этган. Хартиянинг иккинчи модцасида рельеф, яъни лен меросхурининг тулови микдорини 100 фунт стерлинг этиб белгиланган. Кирол кенгашининг карорисиз: киролни асирдан куткариш, т^нгич кизсини турмушга чикариш, катга удлини рицарликка багишлов тантаналаридан ташкари холатларда (12-мод да) “калкон пули” ва “феодал туловини” талаб килиши таъкикланади. Хужжатнинг 21-модцасида пэрлар суди карорисиз баронларга жарима солиш, 39-моддада — мол-мулкни мусодара килиш ва бадарга этиш хукуклари бекор килинади. 16-моддада баронлар рицарлардан лен учун мажбуриятларни оширишини таъкикланса, 33- моддада - Темзада кайикдарнинг эркин харакати, 35-моддада эса ягона огирлик ва улчов бирликларини жорий этиш кузда тутилган. Кирол черковнинг эркин сайлов хукукини эъгироф этиб, у3 вассалларидан одатдагидан куп тулов л ар талаб килмасликка суз берган. У “Кирол кенгаши” розилигисиз феод эгаларидан туловлар ва “кушимча калкон” пуллари йигмаслик мажбуриятини олади. Бу кенгаш таркибига аксари киролнинг узидан ер-мулк олганлар, баронлар кириши кузда тутилган. Бошка тоифа вакилларидан фаркли равишда, баронларни факат пэрлар, яъни “узига тенг кишилар суд килиши тартиби” жорий этилади. Кирол пэрлар карорисиз баронларни камамаслик, уларни конундан ташкари, деб эълон килмасликка ваъда берган. Генрих II томонидан жорий этилган кирол судининг “сеньорлар суди” ишига аралашуви хукуки бекор килинади. Нихоят, харгия шартлари бажарилишини назорат килувчи 25 та барондан иборат кумита тузилиб, унга, хартия бузилган холда, киролга карши уруш бошлаш хукуки берилган.
Хартия рицарлар ва эркин дехконларнинг юкори катламларига хам маълум имтиёзлар берди. Хусусан, кирол ва баронларга улардан феод, яъни ер-мулк олган рицарлардан одатдагидан куп туловлар ва хизматлар талаб килишлари таъкикланади. Харгия барча эркин кишиларни кирол амалдорларидан, кушимча т5'лов ва жарималардан химоя килиши лозим эди. Рицарлар ва дехконлар учун Генрих II жорий этган суд тартиблари сакланиб колган. Шахарлар хам муайян енгилликлар олади. Лондон ва бошка шахарларда мавжуд эркишшклар дахлсизлиги тасдикланади. Лекин ахоли учун энг огир солик - тальянинг микдори чекланмайди. Англияда ягона огирлик ва улчов бирликлари жорий этилади. Хартия хорижий савдогарларнинг Англияга келиши ва фаолиятини эркинлаштиради. Бу тадбир ташки савдони юксалтирсада, шахарлик хунарманд ва савдогарларга ракобат мухитини яратиши билан муайян кийинчиликлар тугдиради. Англия ахолисининг асосий кисмини ташкил этган вилланлар учун Буюк эркинлик хартияси хеч кандай енгиллик бермайди. Хужжат вилланларнинг ер эгалигига асосланган жамиятдаги хукуксизлигини яна бир бор эътироф этади, холос.
Умуман, хужжат уз даври учун ижобий вокеа эди. У киролнинг факат баронлар эмас, мамлакат иктисодиётининг илгор ижтимоий тоифалари, рицарлар ва шахарликларга карши узбошимча харакатларни хам чеклаган.
Лекин эркинлик хартияси амалга ошмай, Иоанн папанинг куллашида баронларни исёнчилар деб эълон килиб, хужжатга буйсунишдан бош тортади. Мамлакатда яна уруш бошланиб, у авжига чиккан пайтда Иоанн вафот этиб, баронлар унинг ёш угли Генрих III ни (1216-1272-йй.) кирол сифатида тан оладилар.
Баронлар олигархиясининг урнатилииш. Генрих III нинг бошкаруви даврида, 1258-йили янги кучли сиёсий инкироз бошланади. Тухтовсиз ошиб бораётган соликлар, Генрих III нинг кариндошлари - француз сарой аёнларига ер-мулк ва инъомлар такдим этилиши, черковга ахолини туловлар билан кийнашга изн бериб, папа билан дуст тутиниши, ахолининг норозилигини кучайтиради. Натижада, киролни назоратга олиш харакатига тушган баронлар, яна рицарлар ва шахарликлар билан иттифок тузишади.
Генрих П1 1258-йилнинг бахорида Италия тожини кийиш учун папа Иннокентий IV ни жалб этган тадбир харакатида мамлакатдаги барча баронлардан бир йиллик даромадларини талаб килиши оммавий норозилик ва каршиликка учрайди. Кирол хузурига куролланган баронлар келиб, ундан сиёсий ислохотлар утказилишини талаб киладилар. Генрих Ш ён босишга мажбур булади. Оксфорд шахрида 1258-йшшинг июнида, кейинчалик “кугурган” номини олган, магнатлар кенгаши тупланиб, Англияда баронлар олигархияси, “Оксфорд ировизияси” тартиботини урнатадшшр. Бутун хокимият 15 та барондан иборат кенгашга утиб, унинг розилигисиз кирол хеч кандай карор кабул кила олмайдиган булади. Ундан ташкари, баронлар 12 кишидан иборат рицарлар ва шахарлар вакилларини сайлаб, улар йилда уч марта, ун бешлар кенгаши билан биргаликда, давлат ишларини мухокама килиш учун тупланадиган булишади.
Лекин баронларнинг казоратсиз хужайинлиги рицарлар ва шахарликларга маъкул келмай, мухолифат сафида булиниш руй беради Рицарлар 1259-йили ухларининг катор талаблари билан чикишади. Баронларнинг Симон де Монфор ва Лестер графлари бошчилигида™ мутадил кисми, рицарлар ва дехконларнинг эркин катламларини йирик зодагонлар узбошимчаликларидан химоя киладиган “Вестминистер провизияси”ни кабул килади. Лекин баронларнинг катта кисми олигархия дастурини куллаб-куввал лайдилар.
1263-1267-йиллардаги фукаролар уруши. Генрих III нинг мухолифат сафида булиниш келиб чикишига умид килиб “Оксфорд провизиялари”га риоя килиш дан бош тортиши, 1263 йили фукаролар урушини бошланишига олиб келади. Мухолифатга бошчилик килган Симон де Монфор факат баронлар эмас, рицарлар, эркин дехконлар ва шахарликларнинг кенг оммасига таянади. Куплаб шахарларда ички курашлар натижасида савдогарларнинг олигархия хокимияти агдарилади. Шахарликларнинг куйи ва урта ка г лам лари хам Монфорни фаол Куллайдилар. Жумладан, лондонликлар С. Монфорга 15 минг кишилик халк лашкарини ёрдамга юборади. 1264-йили Льюс якинидаги жангда кирол кушини маглуб этилиб, Генрих III ва унинг тунгич угли Эдуард асирга олинади. Симон де Мснфор амалда Англия хукмдорига айланади. Баронларга тулик ишонмаган Монфор мамлакатни рицарлар ва Узига содик шахарларг а таяниб бошкарган. Монфор 1265 йилнинг Январида илк бор йирик диний зодагонлар (прелатлар), баронлар, хар бир графликдан иккигадан вакил кагпашган йигинни чакирадй. Бу инглиз парламентчилш ининг бошланиши булади,
Кирол устидан галаба мамлакатда фукаролар урушининг кучайишига олиб келади. Харакатга фригольдерлар оммаси, айрим жойларда эса, вилланлар хам кушилади. Дехконлар кирол гарафдорларининг кургонларини вайрон килиб, мажбуриятларини бажаришдан бош тортганлар, сеньорлар тортиб олган жамоа ерлари кайтариб олинган. Халк харакатидан хавогир баронларни кирол билан келишишга ундайди. Шахзода Эдуард асирдан кочганида, баронларнинг катга кисми унинг тсмонига утади.
Симон де Монфор тарафдорларининг ер-мулкларини Генрих Ш томонидан мусодара килtiниши куролли каршиликка сабаб булиб, унда эркин дехконлар фаол иштирск этадилар. Халк харакати кенг ёйилганидан хавотирга тушган зодагонлар нинг бир гурухли узаро келишиб, киролга кузголонни бостиришга кумаклаша бсшлаб, 1267-йили Генрих III нинг хокимияти узил-кесил тикланади. Лекин кирол хам, баронлар хам халк оммасини, рицарлар ва бой шахарликларнинг куллашисиз, улар билан доимий асосдагй мулокотсиз хокимиятни бошкара олмаслигига икрор буладилар.
Англия парламента XIII-XIV асрларда. Гоифавий монархиянинг шаклланиши. Эдуард I нинг (1272-1307-йй.) бошкаруви даврида парламент узил-кесил шаклланади. Кирол айни парламентга таяниб, йирик феодалларнинг суд имтиёзларини тафтиш килдириб, айримларини бекор килади. Черков муассасаларига киролнинг рухсатисиз ер-мулк сотиб олиш таъкикланади. Эдуард I ва унинг ворислари йирик зодагонларга карши курашларида парламентнинг куллашига мухтож булганлар. Тоифалар йигини киролга рицарлар ва шахарларнинг нуфузли табакаларига таяниши имконини беради. Кирол сураган субсидияни парламент тасдикласа, у енгилрок гупланар, аввалги кушимча соликлар га нисбатан катгарок даромад берарди.
Уз тизимига кура, инглиз парламента Франциянинг Генерал штатларидан фарк килар эди. Унга кироЛнинг Шахеий таклифлари оркали архиепископ, епископ ва аббатлар, баронлар чакирилар эди. Ундан ташкари парламентга хар бир графликдам яккитадан рицарь, йирик шахарлардан иккитадан вакил таклиф этилган. Рицарлар ва шахар вакиллари графлик ва шахарлардаги махаллий йигинларда сайланарди. Эркин дехконлар ва шахар камбагаллари парламентда уз вакилларига эга булмаганлар. Вилланларга сайловда катнашиш таъкикданган.
Кирол ахолига солик солиш масалаларида парламент билан маслахат килган. Эдуард I баъзида парламентнинг розилигисиз хам солик йигишга, бож туловларини оширишга харакат килган. Аммо кирол узининг пул ундиришдаги тазйикдари билан факат рицарлар ва шахарликларни эмас, баронларни хам газабини кузгаган, Янги исён хавфи Эдуард I ни 1297- йили парламентнинг соликларни жорий этишдаги иштироки хакидаги расмий хужжатни имзолашига олиб келади. 1343-йилдан эса, парламент икки палатага булиниб, юкори - лордлар палатасида баронлар ва прелатлар мажлис этсалар; куйи - умумпалатада рицарлар ва шахарликлар вакиллари йигилганлар. Куйи палата вакиллари сон жихатидан баронлар дан куп булган идан, уни “жамоа” ёки “умумжамоа” палатаси деб хам аташган. Рицарлар ва шахарликлар вакилларининг мустахдам иттифоки уларга парламентда нисбатан катта сиёсий мавке берган. XIV аср давомида парламент соликларни жорий этишдан ташкари, статутлар (конунлар) чикаришда, кирол ва лордлар палатасига лойихалар тайёрлаб беришда хам иштирок эта бошлайди. Парламентнинг вужудга келиши ва тоифавий монархиянинг карор топиши Англияда сиёсий марказлашиш ютукларидан келиб чиккан. Унга мамлакатда умумдавлат тоифа гурухлари - баронлар, рицарлар ва шахарликларнинг пайдо булиши хам уз хиссасини кушади. Уз навбатида, парламент феодал давлатини янада мустахкамлашга хизмат килади. Парламент ахолининг турли тоифалари фикрини баён этадиган жойи булишидан ташкари, куплаб ижтимоий-сиёсий можароларни тинч йул билан хал этиш ташкилотига айланади.
Англиянинг Уэльс, Шотланлин ва Ирландияни босиб олиши.
Эдуард I (1272-1307-йй.) ва унинг ворислари зодагонлар манфаатлари йулида фаол истилочилик сиёсатини олиб бордилар. Эдуард I даврида 1282-12.83 йиллари инглиз кушини Уэльсни Англияга кушиб олади. Кирол Уэльс зодагонлари ерларини уз баронларига таксимлаб беради. Аммо Эдуарднинг Шотландия кироли Александр Ш (1286 й.) вафотидан сунг, бу мамлакатни хам эгаллашга харакати натижасиз тутайди. Махаллий йирик зодагонларнинг бир кисмини куллашида Эдуард дастлаб Шотландиянинг Англиядан вассал карамлигини тиклашга эришиб, 1295-йили Англиянинг тугридан-тугри бошкаруви хам урнатилади. Лекин 1297-йили дехконлар ва шахарликларнинг Уильям Уоллес рахбарлигидаги кузголони бошланиб, 1306-йилдан мустакиллик учун умумий курашга рицарлар хам кушилади. Шотландияликлар курашини Роберт Брюс бошкаради. Уруш 1314-йили шотлндияликлар галабаси билан якун топиб, мамлакатнинг сиёсий мустакиллиги саклаб колинади. Англия Шотландия мустакиллигини 1328- йили расман тан олишга мажбур булади. ■
Англия XIV асрда
Инглиз кишлоги XIV асрда. XIV асрнинг дастлабки ун йилликлари Англия ер эгалиги муносабатларида бурилиш даври булди. Вужудга келган вазият баршина мехнатига асосланган домениал хужалик вилланларни ишлатишнинг энг унумли тизими эмаслигини намоён этади. Айни шу даврда кишлок хужалик махсулотлари нархи кескин пасайиб, ХШ асрда арзон булган ёлланма ишчи кучи нархи эса кескин усади. Натижада, узок йиллар давомида ярим оч хаёг кечириш факат майда ер эгалари эмас, хатто уртахдд дехконларнинг хам кисматига айланади. Бу шароитда солик ва мажбуриятларнинг усиб бориши, Англия ахолисининг демографик холатига салбий таъсир курсатмаслиги мумкин эмасди.
Лордларкинг ижарага бермайдиган экинзорлари камайиши эса, куплаб баршина мажбуриятларини заруриятсиз этиб куяди. Натижада, лордлар вилланлардан мехнат мажбуриятлари урнига пул тулови талаб кила бошлайдилар. XIV аср урталаркга келганда баршинани пул солиги билан алмаштирилиши бирмунча муваффакиятга эришеада, хали йирик черков ва дунёвий зодагонлар ерларида вилланлар мехнати сакланиб колади. Бу жараён мамлакатда бир хилда таркалмаган. Ахолиси зич, галлачилик билан шугуллаеадиган марказий ва жанубий районларга нисбатан, шимол ва шимоли - гарбдаги чорвачилик районларида пул рентасига тезрок утилади. Кишлок хужалигида куйчиликнинг ахамияти тобора ошиб боради. Айни пайтда, йирик черков лордлари хужалигида ун минглаб куй булган. Аммо яйловларга талабнинг усиши экинзорлар майдонини камайтира боради. Купгина лордларнинг домен хужалигига кизикиши йуколиб, ерларнинг муайян кисмини ижарачиларга бера бошлайдилар. Табиий, бу усул хужаликни лорднинг узи юритганидан унумлирок булган. Бу давр ичида бугдой нархи 3 бараварга арзонлашади. Ушбу шароитда хужалик юритишнинг усулларини кайта ташкил этиш хаётий зарурият булиб колади.
“К«ра улат”нинг таркалиши ва XIV аср урталаридаги вазият. Гарбий Европада таркалган вабо касали Англияда илк бор 1348-йилнинг августида кайд этилди. “Кора улат” иккинчи марта 1361-1362-йиллари, учинчи марта 1369-йилда таркалади. Маълумотларга Караганда вабодан сунг Англия ахолиси 1/3 га кискарди. Вабо касали мамлакат худудларига бир хил таркалмасада, йирик ер эгалигига асосланган хужаликлар барча графликларда ишчи кучи танклслигига дуч келади. Куплаб дехконлар ерлари ишловсиз колиб, йигиладиган соликлар хам камайиб кетади. Хужаликлар вужудга келган вазиятдан чикишнинг турли усулларини куллайдилар. Жумладан, айрим лордлар эгасиз колган ерларни ерсиз ва кам ерли вилланларга бериб, улардан солик. ва туловлар ола бошлайдилар. Рентадаги камомат - гериот, вафот этган виллан хужалигидан олинадиган энг яхши мол хисобига, шунингдек, файн - ерни янги олган ижарачининг лордга тулови хисобига ортиги билан копланади.
Шу билан бирликда, манориал зулм: суд жарималари, бозор божлари ва туловлар, лорднинг баналитет билан боглик хукукдари кучайиб боради. Манордан чикиб кетган вилланларни топиб, куч билан кишлокдарга кайтариш холлари хам учрайди. Вилланларни хунармандчилик билан шугулланиши яна таъкикланади. Бу жараёапар кишлокдаги вазиятни кескинлаштира боради.
Ишчи кучининг кимматлашуви, ёлланма ишчилар мехнатидан фойдаланадиган кичик рицарлар, шахарлардаги бой хунармандларни шикоятларини купайишига, уларни муаммони конуний йул билан хал этилишини талаб килишига олиб келади. Жамиятнинг бу тоифалари талабларини эътиборга олган кирол Эдуард Ш (1327-1377-йй.) 1349 йили ишчилар хакида ордонанс чикаради. Унга кура, хужалик юритиш имкониятини иукотган (ер, савдо, хунармандчилик) хар кандай 12 ёшдан 60 ёшгача виллан ёки эркин киши уни вабо таркалишидан бир йил олдинги маошга ишга чакирган кишига ёлланиши мажбурий этиб куйилган. Акс холда, ишламай юрган кишининг камокка олиниши эълон килинади. Иш берувчи бундан ортик хак таклиф этса, жаримага тортилган. Орадан икки йил утиб, кайтадан кабул килинган статутда шартнома муддатидан олдин кетиб колган ишчиларни 1349-йилги конунни бузган жиноятчи, деб хисобланади. Кочок ушланса, у киздирилгак темир билан тамгаланган. Ишчи конунларини амалга ошириш назорати, дастлаб кирол судларига, сунг халк судларига топширилади.
Черковни ислох килиш харакатлари. Урта асрлар жамияти ижтимоий ташкилотларини танкид килиш католик черковидан бошланади.
Унинг ер-мулк ва бойликлари, халкни талашдаги баднафслиги черковга карши курашда жамиятнинг турли тоифаларини бирлаштирар эди.
Англиянинг 1369-йили кайтадан бошланган Юз йиллик урушлардаги маглубиятлари ва соликларнинг усиб бориши дворянлар хамда бюргерларнинг уз назарларини черков бойликларига каратишига сабаб булади. Бу бойликларнинг катта кисми бир ховуч прелатлар кулида тупланган эди. Кирол ерларидан келадиган даромад черковникидан уч баробар кам булиши католик черкови мавкеини очик-ойдин намоён этарди. Айни пайтда, кирол черковни факат олий рухонийлар съезди розилиги билангина соликка тортиши мумкин эди. Рим папаси эса, киролни огохдантирмасдан хам Англия черковидан солик олиш хукукига эга эди. Мамлакатдаги энг даромадпи черков бенефецийлари папага карашли булиб, уни шахсан понтификлар тайинлаган рухонийлар бошкарган. Черков хизматчиларининг маиший бузукдиклари, очкузликлари х,ам черковни ислох килиш буйича кенг жамоачилик харакагининг пайдо булиши сабабларидан бири эди. Бу харакатнинг ифодачиси Оксфорд университета илохиёт профессори Жон Виклиф (1320-1384-йй.) булади. Унинг таржимаи холига оид маълумотлар деярлик сакланмаган. Виклиф умрининг сунгги ун йиллигида Европа бюргер реформаиияси асосчиси номига эришади.
Олим папаликнинг дунёвий хокимият ва ер эгалигига талабларига карши чикади. Виклифнинг фикрича, кирол хокимияти папаникидан устун. Агар заруриат булса, черковни ислох килиш ва унинг хукмдорлардан олган ер-мулкларини олиб кукиш мумкин, деган эди Виклиф. “Дунёвий бойликларни купайтиришга интилиш”, “иззатталаблик” ва “симония” (черков лавозимларини сотиш) рухонийлар гунохдаридан энг огирлари, деган эди у. Олим “Рухонийлар факат ушр хисобидан яшаши ва черковнинг мукаддас китобига” хилоф тарзда эришган ер-мулкларини эгаларига кайтариши лозимлигини таъкидлайди.
Виклиф рухонийларнинг диндорлар рухини дузах азобларидан кайтариши, уз хусусиягларидан бир кисмини (чукинтириш, покланиш ва Х.к.лар давомида) диндорларга утказиши даъволарига карши чикади. Иннокентий Ш даврида (1198-1216-йй.) кабул килинган нон ва мусаллас билан покланиш удумини, Исонинг танасига киёслаш таълимотини хам инкор этади. Олим бу таклифлари билан рухонийларнинг куткарувчилик хосиятларини шубха остида куяди.
Виклиф Рим папаси хатго рухонийнинг “черков вакили ёки иблис хизматкори” эканлигини “билмайди”, деб таъкидлайди. Исо узини курбон килиш билан иисониятнинг факат бир кисмини халос этган, бошкалари эса иблис хукмидадир-а дейди олим. Унинг хулосасича, католик черковининг мукаддаслигига катта умид боглаш ноУрин. Инсонни вафот этганидан сунг укиладиган дуолар ёки индульгенция ёрликларини сотиб олиш оркали уз гунохдаридан вокиф булишга ишониши хам ноУрин. Виклиф черковнинг янги удумларини “Инжил”га карама-карши куяр экан, - факат "Инжил” ■гакдидга лойик таълимог, деб айтади. Черковнинг кейинги гояларини инкор этган олим, илк христианликнинг соф эътккодига кайтишни таклиф килади. Унинг фикрича, “мукаддас китобни” гушунишнинг ягона йули уни тугридан-тугри, тафсирларсиз, изохларсиз укишдир. “Инжил”нинг инглиз тилига Виклиф бошлаган таржимаси кейинчалик якунига етади. Олимнинг чикишларини куплаб лордлар ва, хатго, киролнинг узи хам куллайди. Ислохотчидан миннатдор Лондон ахолиси, уни черков судида судланишига йул куймайди.
Черковни ислох килиш талабига жамиятнинг турли тоифалари турлича мазмун-мохият берадилар. Ахолининг камбагал кисми ижтимоий норозилигини лоллардлар (пичирлаб дуо укувчилар) - камбагал рухонийлар ахоли орасида юриб, бозор майдонларйда, йуллар чоррахаларида, кишлок кучаларидаш ваъзларида намоён этадилар. Лоллардлик Виклифнинг чикишидан анча аввал, плебейлар ва дехконларнинг хаётдан норозилиги намойиши сифатида бошланган. Улар Виклифнинг гояларида уз фаолиятларини ёкловчи жихатларни топишади.
1381-йилги дехконлар кузголони етакчиларидан бири воиз Жон Боллнинг “Одам Ато ер хайдаб, Момо Хдво чарх йигирганида Англияда ким дворян булган?” - деган саволи XIV аср бошларидаги манбаларда куп учрайди. Лоллардлар жисмоний мехнатнинг “Худога энг ёккан нарса” эканлигини доим таъкидлашган.

  1. аср ваъзларидан бирида: “дуиёнинг номуссиз хукмдорлари - кироллар, графлар, лордлар манманликда, номойишкорона бойликда яшаб, овчи итларни сакдаб, сон-саноксиз хизматкорлари билан улкан саройларда яшаётган куплаб манорлар, чексиз экинзорлар ва катта соликлар эгалари, уз манфаатларини уйлаб, майхурлик ва ахлокий бузукдйкда яшаб, узларининг эркин фукаролари билан, купол рахм-шавкатсиз муносабатда булиб, уларни талаб шавк-завкда яшаётганлар кани? «дни бу дунёнинг ёлгон донишмандлари, судялар, ассесорлар, алвокатлар, маслахатчилар, касамхурлар, пул учун арши-аълони сотиб юборишдан хам тоймайдиганлар! К,ани шиллингдан фунт стерлинг ишлашга тайёр судхурлар! Уларнинг бутун бойликларидан хеч парса колмайди. Уларнинг рухини факат оловли сиртлонлар олади, холос”, дейилади.

Уог Тайлер бошчилигидаги дехконлар кузголони. Кайга бошлаган Юз йиллик уруши Англия учун кагор маглубияглар келтиради. Францияда инглизлар кулида 70-йиллар охирига келиб, факат бир неча кальалар колади. Эндиликда уруш хазинага даромад эмас, аксинча, халк зиммасига огир юк, янги соликлар келтиради.
Эдуард Ш нинг 1377-йилда вафотидан сунг, тахтга балогатга етмаган Ричард II келиб, мамлакатни амалда шахзодалар, киролнинг амакилари бошкаради. Кирол маъмурияти порахурлш и мислсиз туе олади. Соликдарнинг катта кисми уни туплаганлар чунтагига тушганидан хазина буш колаверади. Ушбу шароитда 1377-йили янги — жон боши солиги жорий этилиб, у 1379-йили яна йигиб олинади. 1380-йили жонбоши солигининг 3 бараварга оширилиши уни йигишдаги адолатсизликлар дехконлар кузголон и га олиб келади.
1381-йилнинг май ойи охирида Эссекс графлигининг Бренвуд деган жойига келган кирол, жон боши соликчиси Томас Бамптон, ахоли унга солик тулагани хакида хужжат курсатганига карамай, тулов талаб килади. Куч билан солик йигишга уруниш, дехконларни куролланиб, Бамптон ва унинг хизматчиларини хайдаб юбориши билан тугайди. Англия тарихидаги йирик дехконлар кузголони шу тарика бошланади. Эссексдаги кузголон хакидаги хабар мамлакат буйлаб таркалиб, барча жойларда унга хайрихохлик билдиришади. Кент ва бошка графликлардаги дехконлар куролланган булинмалар тузиб, кушни лордлар кургонларига, монастирларга, кирол соликчилари ва судяларига хужум бошлайдилар.
Лондондан аскарлар кузатувида кузголончиларни жазолаш учун юборилган судья, 2 июнда бу ерга етиб келади. Кузголончилар уни, бундан кейин кузголон кутарганларни таъкиб этмаслиги хакида касам ичириб, ортга кайтарадилар. Кузголончилар мустахкам калъани эгаллаб, унда камоада сакланаётганларни озод этади. Мейдсон деган жойдаги турмадан воиз Жон Боллни озод киладилар. Бу пайтда кузголон иштирокчилари сони 20 мингга якин эди.
Хали камокда эканлигидаёк, Болл “ишга киришиш лозимлигини”, кушчи Пётр кирол солик йигувчиси Хобни “хизматига яраша” жазолаш кераклигини таъкидпаган эди. Кузголон бошланганда эса Болл иштирокчиларни “хакикат учун” жасорат курсатишга чакиради.
Уот Тайлер хакида бизгача маълумот кам етиб келган. Жон Болл сингари колчестерлик булган Тайлер кузголончиларни Мейдстондан Англиянинг диний маркази - Кантерберига бошлаб, уни жангсиз эгаллайди. Архиепископ Сэдберининг саройи вайрон килиниб, унда сакланаётган соликка оид хужжатлар ёндирилади. Шундан сунг Тайлер Ротчестерга юриш бошлайди. Йул-йулакай кузголон иштирокчилари зодагонлар, судьялар ховли - жойларини вайрон килиб кетадилар.
Лондонга кузголончилар 1381-йил 13-июнь икки колонна булиб: Эссекс дехконлари - шимолдан; Кент дехконлари - жанубдан етиб келганида, уларга дарвозалар очиб берилади. Кузголончилар киролнинг амакиси Жон Гонт саройини яайрон киладилар. Ундаги катта бойликлар яксон килинади. Кузголон иштирокчиларига талончилик килган киши улим жазосига гортилиши эълон килиниб, бу тартибга бутун кузголон давомида катъиян амал килинади. Шундан сунг кузголончилар хукукшунослар касри Тамплга ташланиб, унда сакланаётган суд карорлари, солик руйхатлари, ёрликларни ёндирганлар. “Ишчи К0нунларини”бузган дехконлар ва хунармандлар сакланадиган Ньюгейт ва Флит камокхоналари яксон этилиб, махбуслар озод килинади.
Мавжуд вазиятда кирол кенгаши 15 ёшли Ричард И ни Кузголончилар билан учрашувига розилик беради. Бу учрашув 14 июнь купи, шахар четидаги Майл-Энд кароргохида булиб утади. Кирол куринганида уни кузголончилар тиззаларини букиб кутиб оладилар. Кирол хузурига отда келган Тайлер, ундан халк хоин деб топган амалдорларни топширилишини хамда кузголончилар тайёрлаган хужжатни тасдиклашни талаб килади. Майл Энд дастуридаги гуртга бандда:

  1. Вилланлар карамлигини ва баршина - мехнат мажбуриятини бекор килиш.

  2. Кузголон иштирокчштарига - умумий авф.

  3. Мамлакатнинг барча шахарларида эркин ва божсиз савдо килиниши.

  4. Вилланлар ижарага олган ернинг хар бир акридап минимал 4 пенс солик белгилаш каби талаблар булган.

Тапабномада уртахол дехконлар манфаатлари эътиборга олинган эди. Ричард II уз аёнлари маслахати билан, хужжатни имзолаб, кузголончиларга ёрлик такдим этади. Архиепископ Сэдбэри ва хазиначи Хейлзлар яширинган жойларидан тутиб берилади. Кузголончилар уларнинг бошини кесиб, ёгочга урнатиб, Лондон куприхларидан бирига боглаб куйишади. Шахар марказида кузголончилар трибунали ташкил этилиб, унга халкка зулм утказган амалдорларни келтира бошлайдилар.
Лекин Майл Энд учрашувидан кейин кузголончилар сафида булиниш содир булади. Уларнинг маълум кисми кирол ёрликларини олиб, пойтахтни тарк этадилар. Эссексликлар уз максадларига эришган ва кузголонни якунига етган, деб хисоблайдилар. Лондонда эса асосан Кент графлиги ва пойтахтга чегарадош графликларнинг камбагал дехконлари колишади. Улар кирол билан янги учрашувни талаб килишади. Кузголончилар билан кирол учрашадиган жой См1ггфильд бозор майдони, шахарнинг шимолидаги девори якинида булиб, зарур булса, уларни шахардан суриб чикаришга м^лжаллаган эди. Колаверса, бу сафар сарой аёнлари кийимлари остида совут ва килич яшириб куйилган. Кирол хузурига чакирилган Уот Тайлер гавдим этган янги талабнома “Смитфильд дастури” деб ном олиб унда: 1) черков ерларини мусодара килиб, уни ерсизларга таксимлаш; 2) мамлакатдаги епископлар сонини битгагача кискартириш; 3) вилланликни ва киролликдаги тоифавий гафовутларни бекор килиш; 4) мехнаткашлар манфаатларига зид конунларни бекор килишлар булган.
Кирол бу сафар хам уз аёнлари маслахати билан кузголончиларнинг барча талабларини кабул килади. Музокаралар пайтида Лондон мэри Тайлерни хакорат килиб жанжал чикаради ва якка жангда огир яралайди. Кузголончиларни уйлар и га таркалиши таклиф килинади. Графликларга жазо булинмалари кузагувида судьялар юборилиб, кузголон иштирокчиларидан каттик уч олинади. Авф факат 1381 йилнинг ноябрида эълон килинади.
Лекин кузголон изсиз утмай, у баршина мажбуриятини бекор килинишини тезлаштиради. “Ишчи конунлари” бирмунча юмшатилиб, соликлар вакгинча енгиллаштирилади. XV асрнинг бошларига келиб, вилланларнинг купчилиги карамликдан кутилади. Вилланларнинг ижара ерлари, копигольдер яьни ижара муддати ва рента микдори курсатилган хужжатли ерга айланади. XV асрда инглиз кишлокдарида, йирик ер эгалиги шароитида майда товар ишлаб чикариш равнак топади.

Download 163,34 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   22




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish