Ma’ruza №9 Parazitlik, transmissiv va tabiiy manbali kasalliklarning biologik asoslari

Xivchinlilar sinfi.

• 
  Juda ko‘p turlari parazit xayot kechiradi;
  
• 
  Bitta yoki bir nechta xivchini bor;
  
• 
  Ularning ichida autotrof va geterotrof shakllar bor;
  
• 
  Asosan jinssiz yo‘l bilan ko‘payadi, ba’zilari jinsiy yo‘l bilan (kopulyasiya) ko‘payadi;
  

Tripanasomalar oilasi(Tripanosomatidae)
Leyshmaniyalar avlodi (Leishmania)
Visseral leyshmaniya qo‘zg‘atuvchi – Leishmania donovani.

• 
  Dastlab teri osti yog‘ kletchatkasining retikulo endoteliaya hujayralarida. Keyin jigar. Taloq va suyak ko‘migi hujayralarida yashaydi;
  
• 
  Geografik tarqalishi O‘rta er dengizi mamlakatlari. Kavkaz orti va Markaziy Osiy mamlakatlari;
  

• 
  morfologiyasi – odam va hayvon organizmida xivchinsiz (hujayraichi) shakli yashaydi.
  

• 
  hayotiy sikli – kasallik manbai kasal odam va sut emizuvchilar(it, chilbo‘ri, kemiruvchilar) hisoblanadi. Maxsus tashuvchisi Plebatomus avlodiga kiruvchi qon so‘rar iskatopar. Odamni iskatopar chaqqanda yuqadi. Leyshmaniya ichki organlar hujayralarida ko‘payadi. Periferik qonda parazit topiliaydi.
  

• 
  patogen ta’siri visseral leyshmanioz bilan 12 yoshgacha bo‘lgan bolalar kasallanadi. Kasallik tana haroratining ko‘tarilishi, kamqonlik, jtgar, taloq, limfa tugunlarining kattalashishi bilan xarakterlanadi.
  

• 
  laboratoriya diagnostikasi – to‘sh yoki limfa bezlaridan punktat olib tekshiriladi. Leyshianiyani sun’iy ozuqa muhitida ham o‘stiriladi.
  

• 
  Profilaktikasi – shaxsiy – iskatopar shaqishidan saqlanish, umumiy – iskatoparlarni, kemiruvchilar va daydi itlarni yo‘q qilish.
  

Teri leyshmaniozi (Borovskiy kasalligi) qo‘zg‘atuvchisi –Leishmania tropica.

• 
  ikkita shakli Leishmania tropica major vaLeishmania tropica minor mavjud;
  
• 
  joylashishi – xivchinsiz shakli odam va hayvon terisi hujayralari sitoplazmasida, xivchinsiz shakli iskatopar organizmida yashaydi;
  
• 
  tarqalishi – Evropa, Osiyo, Amerika, Markaziy Osiyo va Kavkaz orti mamlakatlarida;
  
• 
  morfologiyasi – visseral leyshmaniyadan farqlanmaydi;
  
• 
  hayotiy sikli – manba kasal odam, cho‘l kemiruvchilari (qum sichqon, qo‘shoyoqlar, yumronqoziqlar). Odamga iskatopar chaqqanda yuqadi. Teri leyshmaniozi tarqalishida odamning roli katta emas.
  
• 
  patogen ta’siri – tananing ochiq qismida uzoq vaqt bitmaydigan yara hosil bo‘ladi.
  
• 
  laboratoriya diagnostika –yaradan surtma tayorlanib, mikroskopda ko‘riladi.
  
• 
  Profilaktikasi – shaxsiy iskatopar chaqishidan saqlanish, umumiy – emlash, iskatopar va kemiruvchilarga qarshi kurash.
  
• 
  Teri leyshmaniozida turg‘un immunitet hosil bo‘ladi;
  
• 
  Tabiiy manbai kasalliklarga kiradi.
  

Tripanosomalilar avlodi(Trypanosoma)
Bir necha turi mavjud: Trypanosoma gambiense – gambiya tipidagi triponosomoz (afrika uyqu kasalligi) qo‘zg‘atuvchisi.

• 
  joylashishi: qon plazmasi, limfa, limfa tugunlari, orqa miya suyuqligi, bosh va orqa miya to‘qimalarida;
  
• 
  tarqalishi: ekvatorial Afrikada, tipik transmissiv tabiiy manbai kasallik antropoonoz;
  
• 
  morfologiyasi: parazitning xarakterli belgisi pellikula va xivchini o‘rtasida tebranuvchi membranasining borligidir.
  
• 
  hayotiy sikli: Kasallik manbaisi kasal odam, qo‘y, echki, cho‘chqa va itlar. Tashuvchisi Clossina palpalis avlodiga kiruvchi Se-se pashshasi. Ho‘jain almashtirish yo‘di bilan murakkab rivojlanadi, ko‘payishi jinssiz;
  
• 
  patogen ta’siri: muskullar bo‘shashadi, uyqu bosadi, kasal 7-10 yil davom etib o‘lim bilan tugaydi.
  
• 
  laboratoriya diagnostikasi:periferik qon, limfa tugunlari va orqa miya suyuqligi mikroskopda tekshiriladi. SHu bilan biosinov va serologik tekshiruvlar o‘tkaziladi;
  
• 
  profillaktikasi: shaxsiy dorivor moddalar ichish, umumiy Se-se pashshasini yo‘q qilish.
  

Trypanosoma rhodesiense – rodeziy tipidagi afrika uyqu kasalliggi qo‘zg‘atuvchisi.

• 
  Tarqalishi Afrikaning sharqiy qismida;
  
• 
  Manbasi o‘rmon antilopasi, kam hollarda kasal odam.
  
• 
  Morfologiyasi, hayotiy sikli, diognostika va profilaktikasi gambiya tipidagi tripanosomaga o‘xshash;
  

Trypanosoma crusi – amerika tripanosomozi(CHachas kasalligi) qo‘zg‘atuvchisi.

• 
  Joylashishi: makrofaglar, yurak va skelet muskullarida;
  
• 
  Tarqalishi: Janubiy, markaziy va SHimoliy Amerika. Tabiiy manbali kasallik.
  
• 
  Morfologiyasi: shakli yumaloq, xivchini bitta;
  
• 
  Hayotiy sikli: manbasi mayda sut emizuvchilar va odam. Tashuvchisi uch atom qandalalar, ko‘payishi jinssiz. Odamga jarohatlangan teriga qandala najasi tushganda yuqadi;
  
• 
  Diognostikasi – qonni mikroskopda tekshirish;
  
• 
  Profilaktikasi: tashuvchilarni yo‘qotish.