Ma’ruza №9 Parazitlik, transmissiv va tabiiy manbali kasalliklarning biologik asoslari

Parazitlarning rivojlanish sikllari
Parazitlarning xayotiy sikli – bu parazit ontogenezining barcha bosqichlari yig‘indisi va parazitning bitta xo‘jayindan boshqasiga yuqish yo‘lini o‘z ichiga oladigan jarayondir.
Parazitning xo‘jayini deb – parzit tomonidan oziqlanish, vaqtinchalik va doimiy yashash uchun foydalaniladigan organizmga aytiladi.
Parazitlarda asosiy, oraliq va rezervuar (manba) xo‘jayinlar bo‘ladi:

• 
  Asosiy yoki defenitiv xo‘jayin organizmida, parazit jinsiy etuk shaklida yashab, jinsiy yo‘l bilan ko‘payadi. Unga parazit kontakt orqali yki oraliq xo‘jayin iste’mol qilinganda yuqadi.
  
• 
  Oraliq xo‘jayin organizmida parazit lichinkali bosqichida yashab, jinsiy yo‘l bilan ko‘payadi, oraliq xo‘jayin:
  

1. 
   Asosiy xo‘jayinga yuqish manbasi xisoblanadi;
   
2. 
   Parazit tarqalishi funksiyasini bajaradi;
   
3. 
   Asosiy xo‘jayin vaqtincha yo‘q bo‘lgan xolatda parzit populyasiyasi yashab qolishini ta’minlaydi;
   
4. 
   Ba’zi parazitlar ikki va undan ortiq oraliq xo‘jayinga ega bo‘ladi;
   

• 
  Rezervuar xo‘jayin organizmiga – parazit:
  

1. 
   Uzoq yashashi mumkin;
   
2. 
   Ko‘payadi ammo rivojlanmaydi;
   
3. 
   Yig‘ilishi va atrof-muxitga tarqalishi mumkin;
   

• 
  Rezervuar xo‘jayin bo‘lib ko‘p xollarda oraliq xo‘jayin rol o‘ynaydi;
  

Parazitlarning xayot shakli davomiyligi xilmag‘xildir:

1. 
   Argas kanalar – 20-25 yilgacha;
   
2. 
   Qon so‘rg‘ichlilari – 40 yilgacha;
   
3. 
   Ostritsa va pakana gijja – 2 oygacha;
   

Xayotiy shakli davomiyligini bilish profilaktik ishlari olib borish uchun zarur;
Parzitlarning tarqalishi quyidagicha amalga oshadi:

1. 
   Parzitlarning tanim bosqichida – sistalar, tuxumlari, kapsuladagi lichinkalari orqali; ular muxit omillarigi juda chidamli – askarida tuxumi – 7 yilgacha, dizenteriya amyobasi sistasi – 7 oygacha saqlanadi;
   
2. 
   Parazitlar mexanik tashuvchilar, shamol va suv bilan tarqaladi;
   
3. 
   Ko‘pchilik parazitlar tarqalishiga imkon yaratuvchi erkin yashovchi xarakatchan bosqichga ega;
   
4. 
   Oraliq xo‘jayinning xarakatchan xayot tarzi asosiy xo‘yojayin bilan bog‘lanish imkoniyatini oshiradi;
   
5. 
   Asosiy xo‘jayinning faolligi ma’lum xududda sista, gelmentlar tuxumi va lichinkalar tarqalishini ta’minlaydi.
   

Parazitlar xar xil yo‘llar bilan xo‘jayin organizmiga tushadi.

1. 
   Tashuvchilar orqali – tashuvchilarning quyidagi shakllari mavjud:
   

1. 
   Maxsus (obligat) tashuvchilar – tashuvchilar bilan parazit biologik boo‘lanishga ega, chunki tashuvchi organizmida parazit ma’lum rivojlanish siklini o‘tadi (M: bezgak paraziti uchun – Anofeles avlodiga mansub chivin, Leyshmaniya uchun – iskaptopar).
   
2. 
   Maxsus tashuvchilar – parazitlarning tabiatdagi manbasi (rezervuari) bo‘lishi xam mumkin( M: burga organizmida o‘lat bakteriyalari 1-yilgacha, kanalarda kasallik qo‘zg‘atuvchilar 20 yilgacha saqlanadi).
   
3. 
   Mexanik(nospetsifik yoki fakultativ) tashuvchilar – bu organizmlarda parazit ko‘paymaydi va rivojlanmaydi faqat tashiladi( M: uy pashshasi, suvarak).
   

2. 
   Transovarial yo‘l bilan – bunda kasallik qo‘zg‘atuvchi avloddvn-avlodga tuxum xujayra orqali o‘tkaziladi(tuxum-lichinka-imago-tuxum). M: transovarial yo‘l bilan argas kanalar 3-avlodga, iskaptoparlar 2 avlodga uzatadi.
   

Kasallik qo‘zg‘atuvchi parazitlarning yuqish yo‘llari:

1. 
   Alimentar yo‘l bilan – og‘iz orqali iflos qo‘l va oziq-ovqatlar bilan (finnali go‘sht, toksoplazma)
   
2. 
   Kontakt yoki kasal organizmdan bevosita to‘g‘ridan-to‘g‘ri yuqish(egri boshli gijja lichinkasi, qichima kana).
   
3. 
   Transmissiv yo‘l bilan – qon so‘rar bo‘g‘imoyoqlilar orqali, 2 xil usulda amalga oshadi:
   

1. 
   Inokulyasiya – kasallik qo‘zg‘atuvsi xo‘jayin orgagizmi qoniga tushuvchi og‘iz apparati orqali qon so‘rganda yuqadi.
   
2. 
   Kontaminatsiya – kasallik qo‘zg‘atuvchi teriga tushib, u erdan teri jaroxatlari orqali yuqadi.
   

Obligat transmissiv yuqish – faqat qon so‘rar tashuvchilar orqali yuqish.
Fakultativ transmissiv yuqish – xashorotlarning chaqishi va boshqa yo‘llar bilan yuqish; M: o‘lat qo‘zg‘atuvchi –

1. 
   Burga chaqqanda;
   
2. 
   Teri va shilliq parda orqali;
   
3. 
   Nafas qo‘llari orqali;
   
4. 
   Alimentar yo‘l bilan yuqadi.
   

Parazitlarning yuqish yo‘llarini o‘rganish parazitar kasalliklarga qarshi umumiy va shaxsiy profilaktika ishlarini olib borishda zarur.
Parazitlarni xo‘jayin organizmidan chiqarilishi xilma-xil:

1. 
   Xazm sistemasi parazitlari – tuxum, sista, lichinka ko‘rinishida najas bilan chiqariladi.
   
2. 
   Jinsiy sistemasi parazitlari – siydik bilan chiqariladi.
   
3. 
   Ichki muxit parazitlari – tashuvchilar orqali yoki nofaol ya’ni xo‘jayinni boshqa xo‘jayinni eb qo‘yganda yuqadi.
   

“Parazit – xo‘jayin” organizmi o‘rtasidagi munosabat:
Parazit xo‘jayin organizmiga ta’sir ko‘rsatadi: 1. Mexanik 2. toksik
I. Mexanik ta’sirida:

1. 
   To‘qimalar jaroxatlanadi – exinokokk jigarni siqib qo‘yadi.
   
2. 
   Parazitlar ichak bo‘shlig‘iga tiqilib qoladi – tasmasimon chuvalchanglar, askarida.
   
3. 
   Parazitlar o‘t yo‘lini yopib qo‘yadi – jigar qurti, mushuk so‘rg‘ichlisi.
   
4. 
   Lichinkalari qon tomirlar, nafas yo‘llarini jaroxatlaydi – askarida lichinkasi
   
5. 
   SHistozoma tuxumlari siydik pufagi, ichak devori qon
   
6. 
   Tomirlarini jaroxatlaydi.
   

II. Toksik ta’sirida:

1. 
   Parazit chiqargan toksik moddalar tana xaroratini ko‘taradi – bezgak paraziti
   
2. 
   Ishtaxa psayadi, tana massasi yo‘qotiladi, mexnat qobiliyati pasayadi – gelmintozlarda
   
3. 
   Bolalar jismoniy va aqliy rivojlanishdan orqada qoladi – ankilostomozda
   

III. Ichak parazitlari – organizm cholatining keskin pasayishiga olib keladi.
IV. Organizmda allergik reaksiyalar paydo bo‘ladi.
V. Neyro-gumoral tizimi faoliyati buziladi.

Xo‘jayin orginizmining parazit ta’siriga javob reaksiyasi 3 xil bo‘ladi:

1. 
   Xujayraviy reaksiya – xujayra razmeri kattalashadi.
   
2. 
   To‘qima reaksiyasi – tinim xolatidagi parazit atrofida biriktiruvchi to‘qimali kapsula xosil bo‘ladi.
   
3. 
   Gumoral reaksiya – parazit ajratgan antigenlarga qarshi maxsus ximoya antitanalar ajratiladi.
   

Xo‘jayin organizmining parazitlarga sezgirligi xar xil, ular tabiatning irsiy bo‘lmagan va irsiy omillariga bog‘liq:

1. 
   Irsiy bo‘lmagan omillar:
   

1. 
   YOshi
   
2. 
   Oziqlanishi
   
3. 
   Garmonal statusi
   
4. 
   Qo‘shimcha kasalliklari
   

• 
  Oqsil etishmovchiligi bor bolalarda amyobiaz og‘ir kechadi, bezgak esa engil
  
• 
  Xavfli o‘smasi bor odamlar visseral leyshmaniya bilan kasallanmaydi
  
• 
  Temir etishmaslik kamqonligi odamlarni bezgak yuqishidan ximoyalaydi
  
• 
  M.N.S.da jaroxati bor odamlarda qichima kasalligi og‘ir kechadi
  

2. 
   Organizmning genetik konstitutsiya katta axamiyatga ega:
   

• 
  II qon guruxiga ega odamlar lyambliozga beriluvchan bo‘ladi
  
• 
  Bezgakga beriluvchanlik xam qon guruxiga bog‘liq
  
• 
  Gemoglobinopatiyaning xar xil shakllari – talassemiya, o‘roqsimon kamqonlik, G-6FDG Eritrotsitar ferment etishmovchiligi bezgakga chidamlilikni ta’minlaydi
  
• 
  Geterozigotlarda gametotsitlar tez xosil bo‘lib, organizmdan jadal chiqariladi.
  

Parazitotsenoz – bu bir vaqtda bitta organ yoki organizmda yashovchi xar xil turga kiruvchi parazitlar jamoasidir. Bu atama E.N. Pavlovskiy tomonidan kiritilgan.

• 
  Bakteriyalar zamburug‘lar yuqushini susaytiradi;
  
• 
  Ichakda askarida yoki egri bosh gijja bo‘lsa lyambliya yuqishi 2-4 marta kamayadi;
  
• 
  Difilliobotrioz, gimenolipedoz bor odamlarda lyamdlioz 2-3 marta ko‘p uchraydi;
  
• 
  Bolalarda gelmintoz bo‘lsa bakterial dizenteriya, sil, Botkin kasalligi va ichterlama og‘ir kechadi.
  

Parizitotsitotsenozni o‘rganish davolash samarasini oshirish uchun muxim xisoblanadi.