Ma’ruza №9 Parazitlik, transmissiv va tabiiy manbali kasalliklarning biologik asoslari

Sporalilar sinfi – Sporazoa.

• 
  Bosh sodda xayvonlardan sodda tuzilishi bilan farqlanadi;
  
• 
  Xujayra ichi parazitlari xisoblanadi;
  
• 
  Ularda xujayra ichi parazitizmiga moslashishi xisobiga xarakat organoidlari, xazm va qisqaruvchi vakuolalari bo‘lmaydi;
  
• 
  Rivojlanish sikli murakkab, jinsiy va jinssiz ko‘payishi gallanadi.
  
• 
  Kotsidiyalar va qon sporalilari turkumlari tibbiy axamiyatga ega;
  

Koksidiyalar turkumi – Coccidia

Toksoplazma Toxoplasma gondii - toksoplazmoz qo‘zhatuvchisi;

• 
  Joylashishi: odam, sutemizuvchilar va qushlarning bosh miya, jigar, taloq, limfa tugunlari va mushak xujayralarida;
  
• 
  Tarqalishi: xamma joyda;
  
• 
  Morfologiyasi: shakli yarimoysimon apelsin bo‘lagiga o‘xshash; tanasi bir tomoni to‘mtoq ikkinchisi o‘tkirlashgan. Orqa tomonida xo‘jayin xujayrasiga birikishga xizmat qiladigan konoid bo‘ladi;
  
• 
  Xayotiy sikli: murakkab, definitiv xo‘jayini mushuk va mushuksimonlar, oraliq xo‘jayini qo‘shlar, sutemizuvchilar va odam. Toksoplazmoz tabiiy – manbali kasallik, antropozoonoz; definitiv va oraliq xo‘jayin uchun invazion bosqichi ootsista xisodlanadi. Definitiv xo‘jayin organizmida ketma-ket shizogoniya, gametogoniya, jinsiy jarayon va sporogoniya kechadi; ootsistalar mushuk organizmidan axlati, siydigi, burun suyuqligi va so‘lak bilan chiqadi;
  
• 
  Oraliq xo‘jayinga ootsista ifloslangan oziq bilan yuqadi, transplatsentar yo‘l bilan xam yuqishi mumkin;
  
• 
  Oraliq xo‘jayin organizmida sporozoitlar ichki organlar xujayralariga kirib endogoniya usulida ko‘payadi, sista va psevdotsistalar xosil qiladi, ularning organizmida sistalar deyarli bir umr saqlanadi;
  
• 
  Laboratoriya diagnostikasi: qon va limfa tugunlari suyuqligini mikroskopda tekshirish, biosinov, irologik va allergik sinovlar;
  
• 
  Profilaktikasi: shaxsiy gigiena, xomilador ayollarni toksoplazmozga tekshirish;
  

Gemosporidiylar turkumi – Haemosporidia.

• 
  Tibbiy jixatdan plazmodiylar avlodi muxim, bu avlodga bezgak qo‘zg‘atuvchilari kiradi;
  
• 
  Odamda bezgak plazmodiysining 4 ta turi parazitlik qiladi:Pl. vivax - tropik va issiq mamlakatlarda ko‘p tarqalgan, Pl. falciparum - issiq iqlimda tarqalgan eng xavfli; Pl. malriae - kam uchraydi; Pl. ovale - MXD mamlakatlari xududida uchramaydi;
  
• 
  Rivojlanish sikli: plazmodiylarning definitiv xo‘jayini va tashuvchi Anofeles avlodiga mansub chivinlar. Oraliq xo‘jayini odam.
  
• 
  Odam organzmida plazmodiy shizogoniya usuli bilan jinsiy ko‘payadi va merozoitlar, shizontlar va gamontlar xosil qiladi;
  
• 
  CHivin organizmida jinsiy jarayon va sporogoniya kechadi.
  
• 
  Odamga chivin chaqqanda sporozoitlar yuqadi, sporozoit odam uchun invazion;
  
• 
  Sporozoitlar qon bilan jigar va retikuloendotelkal sistemasi xujayralariga keladi, sporozoitlar yumaloqlashib shizontga aylanadi va proeritrotsitlar shizogoniya boshlanib 6-8 kun davom etadi, shizogoniya natijasida bitta shizontdan 1000-1500 gacha merozoitlar xosil bo‘ladi va jigar xujayralarini yorib qon tushadi;
  
• 
  Qondan merozitlar eritrotsitlar ichiga kirib endoeritrotsitar shizogoniya boshlanadi. Eritrotsitlar ichida merozoitlar shizontga aylanib, uzuksimon, amyobasimon shizont bosqichlarini o‘tib shizogoniya boshlanadi.Pl. Vivax -22 ta, Pl. malriae – 6-12 ta, Pl. falciparum – 12-18 ta merozoit xosil qiladi va eritrotsitlarni parchalab qonga tushadi, qondan yana eritrotsitlarga kirib sikl takrorlanadi;
  
• 
  Pl. Vivax va Pl. falciparum da endoeritrotsitar shizogoniya 48 soat (3 kunlik bezgak), Pl. malriae da 72 soat (4 kunlik bezgak) davom etadi.
  
• 
  Qondagi merozitlardan bir qismi etilmagan erkak gamontlari mikrogametotsitlarga, ayol gamontlari makrogametotsitlarga aylanadi, ularga keyingi rivoji uchun chivin organizmiga tushishi kerak;
  
• 
  SHunday qilib, chivin uchun invazion bosqich mikro va makrogametotsitlar. CHivin oshqozonida gametotsitlar mikro va makrogametaga aylanadi va urug‘lanib zigota xosil qiladi, gametalarning etilishi 150 S dan yuqorida bo‘ladi.
  
• 
  Zigota, ookineta aylanadi, ookineta oshqozon devori osida ootsista aylanib, sporogoniya bilan ko‘payib minglab sporozoitlar xosil qiladi;
  
• 
  Bezgak tipik antroponoz, transmissiv yo‘l bilan yuqadi;
  
• 
  Patogen ta’siri: davriy xurush tutadi, jigar, taloq kattalashadi, progressiv kamqonlik kuzatiladi. Simptomsiz parazit tashuvchilik xam kuzatilishi mumkin;
  
• 
  Laboratoriya diagnostikasi: kasallik qurushi tutgan paytda olingan qon surtmasi yoki qalin qon tomchisining mikroskopiyasi;
  
• 
  Profilaktikasi: SHaxsiy – chivin chaqishidan saqlanish. Umumiy – kasallik va parazit tashuvchilikni o‘z vaqtida aniqlash va davolash;