Ma’ruzachi: b f. n., dotsent Jurayeva A. A

Kapillyarlarda modda almashinuvi jarayonlari. Kapillyarlarning moddalar almashinuvida ishtirok etish darajasi ularning tuzilishiga bog‘liq.

• Kapillyarlarda modda almashinuvi jarayonlari. Kapillyarlarning moddalar almashinuvida ishtirok etish darajasi ularning tuzilishiga bog‘liq.
• Devorining ultrastrukturasiga ko‘ra kapillyarlar uch turga bo`linadi: 1) devori uzluksiz, butun kapillyarlar; 2) fenestratsiyalangan, devori romsimon teshikli kapillyarlar; 3) devorlari uzuq-yuluq kapillyarlar. Bu kapillyarlarni somatik, visseral va sinusoid turdagi kapillyarlar ham deyishadi. Birinchi turdagi kapillyarlarning devori jips joylashgan endoteliy hujayralardan iborat. Endoteliy hujayralarning membranasidagi teshiklar ham juda kichik. Bunday kapillyarlar devori orqali suv, elektrolitlar va kichik molekulali moddalar almashinadi. Organizmda juda ko‘p tarqalgan bo`lib, u silliq va targ‘il muskullarda, yog‘da‘ o‘pkada ko‘p uchraydi.

• Ikkinchi turdagi visseral kapillyarlar devorida diametri 0,1 mkm li teshikchalar (fenestrlar) bor. Bu turdagi kapillyarlar so‘rilish jarayoni jadal kechadigan a‘zolarda, masalan, buyrakda va ichakning shilliq pardasida ko‘p uchraydi.
• Uchinchi turdagi sinusoid kapillyarlar devori ko‘p yerda uzilgan bo`lib, bbu joylardan suyuqlik, molekulalari katta moddalar va qon hujayralari o‘tishi mumkin. Bu turdagi kapillyarlar ko‘mikda, jigar va taloqda uchraydi.

• Metabolizm moddalari. Faolligi oshgan to‘qimalarda miqdori ko‘payadigan qator moddalarning aksariyati (CO2, H+, piruvat, ADF, AMF, adenozin) tomirlarni sezilarli darajada kengaytirish qobiliyatiga ega. Ularning ta‘siri mikrotsirkulyator tomirlarda yaqqol ko‘rinadi.
• Biologik faol moddalar. Mahalliy qon oqishini boshqarishda ba‘zi biologik faol moddalarning ahamiyati katta. Bulardan kininlar, gistamin, adrenalin va noradrennalinni ko‘rsatish mumkin.

• QISQA MUDDATLI BOSHQARUV MEXANIZMLARI
• Bu mexanizmlarga asosan reflektor yo`l bilan vujudga keladigan quyidagi reaksiyalar kiradi: 1) baroretseptor reflekslar (bosim retseptorlaridan yuzaga keladigan reflekslar); 2) xemoretseptor reflekslar; 3) MNT ishemiyaga uchraganda yuzaga chiqadigan reflekslar. Bu reflekslarning barchasi uchun xos narsa ularning tez (bir necha lahzada) vujudga kelishidir.
• Tomirlarning MNT ishemiyasiga reaksiyasi. MNTning qon bilan ta‘minlanishi qiyinlashsa (ishemiya rivojlansa), uzunchoq miyaning tomirlarni harakatlantiruvchi markazi qo‘zg‘aladi. Qon tomirlar torayib, qon bosimi oshadi. Natijada qon oqimi tezlashadi va miyaning qon bilan ta‘minlanishi yaxshilanadi.

• QON AYLANISHINING UZOQ DAVOM ETUVCHI BOSHQARUV MEXANIZMLARI
• Gemodinamikaning davomli boshqaruv mexanizmlariga quyidagilar kiradi: 1) buyraklarning suyuqlik hajmini o‘zgartirish jarayoni: 2) vazopressin: 3) aldosteron.

• Buyraklarning suyuqlik hajmini o’zgartirishi. Qon bosimi ko‘tarilishi natijasida buyraklar orqali suyuqlik ajralaishi ko‘payadi. Natijada qon hajmi kamayadi. Bu o‘z navbatida venalar orqali yurakka keladigan qon miqdorini va sistolik hajmni kamaytiradi. Sistolik hajmning kamayishi qon bosimini me‘yoriga keltiradi.
• Qon bosimi pasayganda aksincha hol ro‘y beradi. Shuni aytb o;tish kerakki, qon bosimi sal oshganda ham buyraklar orqali suyuqlik ajralishi sezilarli darajada ko‘payadi. Oshib ketgan arterial bosimni siydik ajralishini ko‘paytiradigan dorilar yordamida pasaytirish mumkin.

• Vaozpressin yoki antidiuretik gormon o‘rta va yuqori dozalarda tomirlarni (asosan arteriolalarni) toraytiradi. Ammo bu gormonning asosiy ta‘siri buyraklarda suvning so‘rilishini ta‘minlashdan iborat.
• Vazopressin suyuqlik hajmini boshqarishda alohida rol o‘ynaydi. Qondagi bu gormon miqdorining reflektor o‘zgarishlari tomirlardagi suyuqlik hajmi barqarorligini ta‘minlaydi. Qon hajmi ko‘paysa, vazopressinning qondagi miqdori 10-20 daqiqada kamayadi. Natijada buyraklarda suvning qayta so‘rilishi kamayadi, siydik hajmi ortadi, tomirlarda qon hajmi kamayadi, bosim pasayadi.

• Aldosteron. Buyrak usti bezlarining bu gormoni buyraklarda Na+ qayta so‘rilishini tezlashtiradi, suv yo‘qotish kamayadi, qon hajmi ko‘payib, bosim ko‘tariladi. Aldosteron tomirlarning silliq muskullarini angiotenzin II ga sezgirligini oshiradi. Angiotenzinning ta‘siri bir necha soatdan keyin boshlanib, bir necha kun davom etadi. Aldosteronning qondagi miqdori haddan tashqari ko‘payib ketsa, organizmda suv va tuzlar yig‘ilib qoladi, gipertenziya holati rivojlanadi. Gormon yetishmovchiligi esa gipotoniyaga olib keladi.