modul. Uliwma ekologiya sanlı leksiya. Kirisiw. Ekologiya kursı, wazıypası, maqseti, dúzilisi hám tariyxı, pándi úyreniw usılları

Biomassa
- belgili jaydaǵı organizmlerdiń awırlıǵı. Ósimlik biomassası - 
fitomassa
, 
haywanlardiki - 
zoomassa
dep aytıladı. 
Muǵdar tárepten esaplaw járdeminde bir mártelik, baslanǵısh (vegetatsiya dáwiri basında), 
aqırǵı (vegetatsiya dáwiriniń aqırında), ortasha (qanday da bir waqıt dáwirinde-ay,jıl) sıyaqlı 
biomassanı payda qılıw múmkin. 
Tıǵızlıq indeksi
- belgili sharayatta túrlerdiń ortasha biomassası hám sanın baylawshı 
kórsetkish. Joqarıdaǵı aytılǵanlardın tısqarı jáne zúráátlilik, salıstırma zúráátlilik sıyaqlı 
organizmler sanın esaplawdıń kórsetkishlerinen paydalanıladı. Bul kórsetkishlerdiń hámmesi 
teoriyalıq hám ámeliy tárepten úlken áhmiyetke iye. Bular paydalı hám zıyanlı túrleriniń sanı 
tuwralı aldınan qısqa hám uzaq múddetli maǵlıwmat alıw, tábiyiy resurslardan aqılǵa muwapıq 
paydalanıw hám olardı qorǵaw jolların islep shıǵıw imkanın beredi. 
Evropalıqlar Amerika dógereklerine kóship kelgende, olardıń birinshi kórgen nársesi sol 
boldı, tabiyatǵa ulıwma zıyan keltirilmegen maydanlar kóp edi. Sonnan keyin topıraqqa islew 
beriw hám diyhanshılıq etiw arqalı áste aqırın jerler eroziyaga ushraydı. Bazı jabayı tábiyattaǵı 
túrler qawip astında qaladı, ayırımları bolsa uliwma joǵalip ketdi. Jańa texnologiya qorshǵan 
ortaliqqa kushli tásir kósetedi. Par hám dizel mashinaları, kommertsion neft qazıp oliw, kómirdi 
kúydiriw, sanaat rawajlanıwı shıǵındıların shıǵariwı hám qorshaǵan ortalıqtı pataslawǵa alıp 
keldi. Amerikada bul mashqalalardıń aldın aliw ushın 1970-jıllarda “Qorshǵan ortalıqtı qorǵaw 
Agentligi” dúziledi hám bul jamǵarma qorshaǵan ortalıqtı qorǵawdı maqset qılǵan edi. Ayna, 

---

qaǵaz, plastik, shisha hám metallardı ekilemshi qayta islew jolǵa qoyıldı (Peter Rillero, Dinah 
Zike. Ecology, 2005. 4-bet.).
Antropogen faktorlar házirgi waqıtta tabiyatdaǵı eń kúshli faktorlardan biri bolıp 
esaplanadı. Insan million jıl dawamında payda bolǵan tiri dúnya maydanların bir neshe on jılda 
ózgertirip jiberdi. Onıń tiri organizmlerge keri tásiri nátiyjesinde jer betinde kóplep ósimlik hám 
haywan túrleri joǵalip ketti. Ańshılıq penen shuǵıllanıw dáslep aziq awqatqa bolǵan talabın 
qandırıw maqsetinde alıp barılǵan bolsa, keyinshelik kiyim-kenshek hám hár túrli qımbat bahalı 
materiallar alıw ushın kóbeyip ketti. Máselen: jergilikli Amerikalılar bizonlardı ólirip olardıń 
terisinen kiyimler, suw saliw ushin ıdislar, súyeklerinen kerekli asbap-úskeneler tayarlaǵan. 
Insannıń ańlı yamasa oysız ráwishte ósimlik hám haywan túrlerin jer sharınıń bir jerinen ekinshi 
jerǵe alıp barıwı bázı flora hám fauna quramın bir qansha ózgertirip jiberdi. Insan tárepinen 
ósimlik hám haywanlardiń jasaw sharaytların ózgertirildi (Peter Rillero, Dinah Zike. Ecology,
2005. 9-bet). 
1-suwret. Insan populyatsiyasiniń ósiwi 
(insan populyatsiyasiniń ólshemini jillar dawamında, 1,6% ósiwi)