Mumtoz so’Z” 2011 Zamonaviy o’zbek tili: Sintaksis

Egasi ifodalanishi shart bo’lgan [E-P] ko’rinishli sodda yig’iq gaplarda ham sodda ot kesim remani tashkil etadi. Masalan:

Nutqiy hosila	Suv	gavhar
Qolipi	[E - P]
Aktual bo’linishi	T	R

Sifatlar aniqlovchilik vazifasidan kesim vazifasiga olib o’tilganda, mustaqil holda rema maqomiga ega bo’ladi.

Nutqiy hosila	Atrof Suvlar Osmon	jimjit tiniq ko’m-ko’k
Qolipi	[E - P]
Aktual bo’linishi	T	R

Sonlar ham, sifatlar ham atributiv holatlarda rema maqomida bo’ladi. Lekin sifatlar otlashganda yoki ega guruhida kelganda, tema shaklida namoyon bo’ladi. Masalan, Yaxshilar ko’paysin.
Bu yig’iq gapda ega ma’lumni, kesim esa yangini ifodalamoqda.
Otlashgan sonlar esa vaziyatga qarab, yig’iq gaplarda tema ham, rema ham bo’lib kelishi mumkin:

Nutqiy hosila	Beshovi	keldi.
Qolipi	[E-WPm]
Aktual bo’linishi	T	R

Nutqiy hosila	Kulgan	uchovi
Qolipi	[E -WPm]
Aktual bo’linishi	T	R

Sonlar odatda kesim vazifasini bajarganda mustaqil holda rema maqomida bo’ladi. Masalan: Ikki o’n besh – bir o’ttiz. Kitobim beshta.Shuningdek, nutqiy maqsad va vazifaga ko’ra olmoshlarning aksariyati tema (ma’lum)ni ifodalashga xizmat qiladi. Chunki ular boshqa so’z turkumlari o’rnida qo’llanganligi sababli xabar tinglovchi uchun kommunikativ jihatdan yangi emasligini ko’rsatadi. «Lekin bu olmoshlarning har doim tema funksiyasida kelaverishini bildirmaydi»¹. Chunki tema va rema har doim ham ma’lum va yangiga mos kelavermaydi.
Ko’proq gapning tema qismini ifodalashda kishilik, ko’rsatish, o’zlik, belgilash va gumon, bo’lishsizlik olmoshlari ishtirok etadi:

Nutqiy hosila	Ular	ketishdi
Qolipi	[E-WPm]
Aktual bo’linishi	T	R

Nutqiy hosila	Bu	kitob
Qolipi	[E-WP]
Aktual bo’linishi	T	R

Nutqiy hosila	Hamma	yig’ildi
Qolipi	[E-WPm]
Aktual bo’linishi	T	R

Nutqiy hosila	Kimdir	keldi.
Qolipi	[E-WPm]
Aktual bo’linishi	T	R

Nutqiy maqsad va vazifa so’zlovchi yoki tinglovchini ta’kidlashni taqozo qilsa, kishilik olmoshlari qo’llanadi. Bunday paytda gap kamida ikkita so’zdan iborat bo’lishi kerak.

Ba’zi sodda gaplarning egasi juft so’zlar bilan ham ifodalanishi mumkin. Masalan: Senu men boramiz. Bu gapda ega vazifasini ikkita subyekt – juft so’z shaklidagi olmosh bajarib, rema maqomida kelmoqda. Chunki ushbu misolda so’zlovchi va tinglovchini ajratib ko’rsatish, ta’kidlash uchun juft olmoshdan foydalanilgan va bu juft olmoshlar ma’lum xabarni emas, ta’kidni bildirgani sababli rema vazifasini bajarmoqda:
Senu men boramiz.
R - T
Bunda tema–rematik siljish yuzaga kelib, yangi-ma’lum munosabatli jumlalar paydo bo’lgan. Xuddi shuningdek, so’roq olmoshlari ham yangi-ma’lum munosabatli jumlalarni ifodalashga xoslangan bo’ladi. Chunki so’roq olmoshlari ko’pincha so’roq gaplar tarkibida bo’lib, ularning asosiy vazifasi so’rovchiga noma’lum yangi narsa, voqyea-hodisa belgini aniqlashdir. Shuning uchun ham so’roq olmoshlari mana shu noma’lum narsa, voqyea-hodisa, belgi o’rnida qo’llanganligi sababli rema vazifasini bajaradi. So’roq olmoshlari gapning barcha o’rinlarida kela olishi mumkin. Shu sababli bu olmoshlarning vazifasini bajarayotgan remalar ham gapning barcha o’rinlarida kela oladi. Misol:

Nutqiy hosila	Bu	nima?
Qolipi	[E-P]
Aktual bo’linishi	T	R

Nutqiy hosila	Nima	gap?
Qolipi	[E-WP]
Aktual bo’linishi	R	T

Nutqiy hosila	Ukang	qayerda?
Qolipi	[E-WPm]
Aktual bo’linishi	T	R

Nutqiy hosila	Kim	keldi.
Qolipi	[E-WPm]
Aktual bo’linishi	R	T

Sodda yig’iq gaplarda ko’pincha kesim, ya’ni fe’l–kesim remani ifodalovchi asosiy qismdir. Boshqacharoq aytganda, fe’llar remani ifodalovchi eng xarakterli so’z turkumidir. Fe’llar “o’zlarining barcha mayllarida rema sifatida namoyon bo’la oladi”¹. Masalan, u yig’iq gaplarda quyidagicha:

Nutqiy hosila	Gullar	ochildi
Qolipi	[E-WPm]
Aktual bo’linishi	T	R

Nutqiy hosila	Qushlar	sayradi
Qolipi	[E-WPm]
Aktual bo’linishi	T	R

Bitta fe’l bilan yoki qo’shma fe’l bilan ifodalanib, yig’iq gapni gapni hosil qilayotgan so’zlar ham yangi xabarni bildirayotganligi uchun rema vazifasida keladi: Yozyapman. Charchadim. Yig’lama. Sotib oldim. Lekin fe’lning xoslangan shakllari (sifatdosh, ravishdosh va harakat nomlari) sodda yig’iq gaplarda nutq vaziyatiga ko’ra tema vazifasida ham, rema vazifasida ham kela olishi mumkin. Harakat nomlari yig’iq gaplarda ega vazifasida kelganda, asosan, tema maqomida bo’ladi va tema-rematik munosabatni tashkil etadi. Qiyoslang:
Yoyiq gaplarda:

Nutqiy hosila	O’qish	tugadi
Qolipi	[E-WPm]
Aktual bo’linishi	T	R

Agar harakat nomlari yig’iq gapning kesimi vazifasida kelsa, u rema maqomiga ega bo’ladi.

Nutqiy hosila	O’qish Vazifamiz	koni foyda o’qish
Qolipi	[E-P]
Aktual bo’linishi	T	R

Fe’lning xoslangan shakllaridan biri bo’lgan sifatdoshlar ham xuddi harakat nomlaridek, kesim vazifasida kelsa, rema funksiyasini, otlashib ega vazifasini bajarsa, tema funksiyasini bajaradi: U bilmagan. Nigora kelmagan. Ko’zlari sarg’aygan kabi misollarda kesim vazifasida kelayotgan o’tgan zamon sifatdoshlari nutqiy maqsadu vazifaga ko’ra tinglovchi uchun noma’lum bo’lgan yangi xabarni bildirmoqda. Shunga ko’ra, u remani tashkil etadi. Eshitgan. O’qimagan kabi misollarda esa otlashgan sifatdoshlar tinglovchi uchun ma’lum bo’lgan xabarni yetkazayotganligi uchun tema funksiyasini bajaradi.
Fe’lning ravishdosh shakli sodda yig’iq gaplarda, asosan, ko’makchi fe’lli so’z qo’shilmasini hosil qiladi va gapda asosiy, yetakchi fe’l bo’lib kelganligi sababli hamda harakatning belgisini ifodalashga xizmat qilayotganligi uchun ko’p hollarda rema vazifasini bajaradi: Yig’lab yubordi. Bu gapda ega temani, kesim vazifasida kelayotgan ko’makchi fe’lli so’z qo’shilmasi esa remani tashkil etadi.
Sodda yig’iq gaplarning kesimi frazeologik birliklar, ideomalar, ajralmas sintaktik butunliklar bilan ham ifodalanadi. Bunday paytda ular yangi, ta’sirchan ma’no tashiganligi uchun rema maqomiga ega bo’ladi.


Tavsiya etiladigan adabiyotlar

1. 
   Abdurahmonov G’. O’zbek tili grammatikasi. –Toshkent: O’qituvchi, 1996.
   
2. 
   Abuzalova M. O’zbek tilida sodda gapning eng kichik qurilish qoliplari uning nutqda voqyelanishi:filol. fan. nomz. ... diss. –Buxoro, 2004. –22 b.;
   
3. 
   Azizov O. O’zbek va rus tillarining qiyosiy grammatikasi. –Toshkent, 1994. -B.200.;
   
4. 
   Bobokalonov R. O’zbek tilida gap sintaksisi va so’z-gaplarning sistem-struktur talqini: monografiya. -Toshkent: Fan, 2006. –B.38.;
   
5. 
   Bozorov O. O’zbek tilida gapning kommunikativ (aktual) tuzilishi: filol. fan. nomz. ... diss. avtoref. - Farg’ona, 2004. –B. 23.
   
6. 
   Bo’ronov J., Yusupov U., Irisqulov M., Sodiqov A. Ingliz, o’zbek va rus tillari grammatik strukturasi: (Oliy o’quv yurtlari uchun). -Toshkent: O’qituvchi, 1986. -312 b.
   
7. 
   G’ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Sintaksis: universitetlar va pedagogika institutlarining filologiya fakultetlari uchun darslik. -Toshkent: O’qituvchi, 1987.-B. 67.
   
8. 
   Zikrillayev G’. Istiqlol va adabiy til. -Toshkent: Fan, 2004. –B. 66.
   
9. 
   Qurbonova M, Sayfullayeva R., Boqiyeva G, Mengliyev B. O’zbek tilining struktural sintaksisi. -Toshkent, 2004. –B. 53.
   
10. 
    Mahmudov N, Nurmonov A. O’zbek tilining nazariy grammatikasi. - Toshkent: O’qituvchi, 1995. –B. 65.
    
11. 
    Mengliyev B. O’zbek tilining struktur sintaksisi: 5A220100 – filologiya (o’zbek filologiyasi) yo’nalishi bakalavri uchun o’quv qo’llanmasi. –Qarshi: Nasaf, 2004.
    
12. 
    Ne’matov H., G’ulomov A. va boshq. Ona tili: 5-sinf uchun darslik.-Toshkent: Ijod dunyosi, 2001. –B. 14.
    
13. 
    Ne’matov H., G’ulomov A. va boshq. Ona tili 8-sinf uchun darslik. -Toshkent: Ijod dunyosi, 2002. -B. 57.
    
14. 
    Raupova L. O’zbek tilida nomustaqil kesim masalasi va [WP_m-WP_m] qurilishli gaplar: filol. fan. nomz. ... diss. –Toshkent, 1999.
    
15. 
    Sayfullayeva R. Hozirgi o’zbek tilida qo’shma gaplarning formal-funksional talqini: monografiya. -Toshkent: Fan, 2007.
    
16. 
    Sayfullayeva R., Djumabayeva J. O’zbek tili sintaksisi masalalari // Tilshunoslikning dolzarb masalalari. Ilmiy maqolalar to’plami. – Toshkent., 2006.
    
17. 
    Sayfullayeva R., Mengliyev B., Boqiyeva G., Qurbonova M., Yunusova Z., Abuzalova M. Hozirgi o’zbek tili. –Toshkent, 2005.