Музейшунослик indd

Dunyoviy xazinalar va xususiy kolleksiya yig‘ish
o‘rta asrlarda dunyoviy hokimiyat ham qimmatbaho bezaklar, 
qurol-aslahalar, qimmatli jihozlar va hujjatlarni asrash uchun maxsus 
binolarni barpo etishga kirishdi. Qator G‘arbiy Yevropa mamlakat-
larida qimmatbaho ashyolarning bunday muhofizxonalari “garderob” 
deb atala boshladi, chunki o‘rta asrlarda bu termin nafaqat “kiyim 
saqlanadigan joy” ma’nosida, balki juda keng ma’noda ishlatilardi, 
“roba” so‘zi barcha mulkka nisbatan qollanilardi.
Ilk o‘rta asrlardagi eng mashhur xazinalardan biri Buyuk karlga 
tegishli edi. U katta davlatning yangi poytaxtiga aylangan hozirgi 
Germaniyaning Axen shaharchasidagi go‘zal ikki qavatli imoratdan 
iborat mashhur Axen kapellasida joylashgandi. Antik gemmalar, qim-
matbaho kitob muqovalari, ipak va parchadan tikilgan liboslar, taroq-
lar hamda arabistonlik va vizantiyalik ustalar fil suyagidan yasagan 
boshqa osori atiqalar, shuningdek, yevropalik hunarmandlar qimmatli 

---

31
metallardan yaratgan, naqshdor va emallangan amaliy bezak san’ati 
asarlari, nasroniylik yodgorliklari – bularning hammasi imperator xazi-
nasidan joy olgan edi
22
.
Rivojlangan o‘rta asrlarda dunyoviy xazinalar o‘zining jozi-
badorligi va boyligi bilan ajralib turardi. Fransuz qiroli karl V 
(1364–1380-yillar) xazinasi tarkibiga katta miqdordagi zargarlik 
buyumlari, tojlar va tilla servizlardan tashqari, quyidagi diniy ashyolar 
ham kirardi: oltin va kumush xochlar, Bibi Maryam va avliyolarning 
tilla haykalchalari, qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan relikvariylar, 
ruhoniylarning qimmatbaho kiyim-kechaklari va liturgiya idishlari...
Xorijiy elchixonalar vakillarining ma’lumotlariga ko‘ra, Rus pod-
shohlarining Moskvadagi xazinasiga teng keladigan xazina XVI asr-
da Yevropada yo‘q edi. Bu haqida 1599-yilda forsiyalik Don Xuan 
shunday eslaydi: “sakkiz kun mobaynida bizga shaharning diqqatga 
sazovor joylari, ayniqsa, xazina ko‘rsatildi, xazina eshigi oldida ik-
kita sher tasviri turardi: bittasi, menimcha, kumushdan, boshqasi esa 
oltindan ishlangandi. Xazinada joylashgan boylikni tasavvur qilish 
ham, tavsiflash ham shunchalar qiyinki, shu sababli ular haqida so‘z 
ochmayman.  Shoh  liboslarining  muhofizxonasi  teng  darajada  misl-
siz boylikni ifoda qilardi. Aslahaxona ham shunchalar buyuk va boy 
ta’minlangandiki, undagi narsalar bilan 20 ming chavandozni qurol-
lantirish mumkin edi”
23
.
Xazina shakllanishining boshlanishini tadqiqotchilar XIII asrga 
borib taqashadi, bu paytda Moskva mustaqil markaziy knyazlikning 
markaziga aylangandi. Undagi narsalar qaram hududlarga soliq 
solish, o‘zaro urushlar vaqtidagi an’anaviy feodal talonchiliklari, 
o‘rdaga to‘lanadigan to‘lovlarni kamaytirib ko‘rsatish evaziga hosil 
bo‘lgandi. Unda Moskvaning yuksalish uchun olib borgan kurashlari 
22
 The first treatise on museums. Samuel Quiccheberg”s inscriptiones 1565. 
2013. 30 p.
23
 Малицкий Г.Л. К истории Оружейной палаты Московского Кремля// 
Государственная Оружейная палата  Московского Кремля.-М., 1957. 
520-521c.

---

32
bilan bog‘liq barcha voqealar ashyoviy aks topgandi. Chunki qo‘shib 
olingan yerlarga va knyazliklarga tegishli barcha qimmatli narsalar 
Moskvaga tashib keltirilar edi. kreml ustaxonalaridagi mohir ustalar 
hukmdorlar xazinasi uchun ko‘plab chiroyli va yuksak didli buyum-
larni tayyorlab berishgandi. Ustalar ham chaqirilgan yoki Rus yeri-
ning chekka o‘lkalaridan majburan keltirilgan bo‘lardi. XIX asrning 
ikkinchi yarmida sharq va G‘arb o‘rtasidagi savdo aloqalarining rivoj-
lanishi tufayli, Moskva hukmdorlarining xazinasiga ko‘chib yuruvchi 
savdogarlardan sotib olingan qimmatli ashyolar va matolar kela bosh-
ladi. XVI asrdan xorijiy mamlakatlar bilan diplomatik aloqalarning 
kengayishi bilan bu xazinaning to‘lishiga elchilarning sovg‘alari katta 
ulush qo‘shdi. sovg‘alar ichida tilla va kumushdan yasalgan idishlar 
ko‘p miqdorni tashkil qilardi.
Xazinadagi boyliklarning ko‘payishi yangi bino qurishni taqozo 
etardi. shunday qilib, 1485-yilda Arxangelskiy va Blagoveshchens-
kiy  soborlari  o‘rtasida  maxsus  bino  qurildi  va  u  “Казенний  двор” 
deb ataldi. Unda hokimiyat ramzlari, elchilarning sovg‘alari, oltin va 
kumush idishlar saqlanardi.
san’at asarlari o‘z egalariga va tomoshabinlarga huzur bag‘ishlash 
bilan birga, xazinalar o‘ziga xos bank vazifasini ham o‘tardi. 
To‘plangan boyliklar ba’zan moliyaviy qiyinchiliklar paytida olinardi 
va ishlatilardi. Bunda metall eritishga jo‘natilardi, qimmatbaho tosh-
lar esa qarz olish uchun garovga berilardi. Masalan, fransuz qirollari 
bu yo‘ldan ko‘p foydalanishardi. Cherkov xazinasiga nisbatan bunday 
ekspropriatsiyalar, ayniqsa, Yuz yillik urush vaqtida (1337–1453-yil-
lar) ko‘p amalga oshirilgan edi. XVI asrda Rossiyada “nasliy xazina” 
va “shohlik xazinasi” tushunchalari o‘rtasida tafovut yo‘q edi: ay-
rim narsalar saqlashga olinsa, boshqalari sovg‘alar, rohibxonalar va 
cherkovlarga vaqf, xorijiy elchilarni qabul qilish uchun olinardi.
shu bilan birga, dunyoviy xazinalardagi hamma narsa ham moli-
yaviy zahira sifatida qabul qilinmasdi. shunday noyob narsalar ham 
bor ediki, ularni har qanday sharoitda ham asrab qolishga harakat qili-

---

33
nardi, chunki ular esdalik qiymatiga ega bo‘lib, oilaviy-nasliy yod-
gorlik sifatida avloddan avlodga o‘tardi.
“kolleksiya yig‘ish” tushunchasini o‘rta asrlar xazinalariga nis-
batan shartli ravishda tatbiq etish mumkin. Chunki ulardagi ashyo-
lar tasodifiy va rejasiz to‘planib qolgandi. Ular, asosan, urushlar va 
feodal talonchiliklari paytida o‘lja olingan, kelgindi savdogarlardan 
xarid qilingan, sovg‘a sifatida berilgan, buyurtma asosida yasalgan 
buyumlardan iborat edi. Ammo o‘rta asrlarda to‘plamlarga ashyolar 
tasodifiy ravishda emas, balki yig‘uvchining didiga, qiziqishlariga va 
ehtiyojlariga qarab olina boshladi. Lekin bu harakat Uyg‘onish davri-
da to‘la kuch to‘pladi va imkoniyatlarini ko‘rsatdi.
Tarixda antik arxitektura fragmentlarini o‘z uyiga to‘plagan rimlik 
nikolo kreschenti (XI asr), Rimda maxsus yig‘ilgan osori atiqala-
rini vataniga qaytargan ingliz yepiskopi Genri Vichesterskiyning (XII 
asr), o‘zining osori atiqalar kolleksiyasini barcha xohlovchilarga tar-
qatgan kardinal Jordano orsinining (XII asr) nomlari saqlanib qolgan. 
Muqad-das Rim imperiyasining imperatori Fridrix II Gogenshtaufen 
(1220–1250-yillar) qadimiy narsalarning katta muxlisi edi, u Lucher 
(Italiya) shahri yaqinidagi qasrida o‘zi yig‘gan raritetlarni saqlardi.
Fransuz qiroli Ioanning kichik o‘g‘li gersog Jan Berriyskiy 
(1340–1416-yillar) yevropalik yangi xususiy kolleksionerlarning eng 
yorqin vakili edi. ehtirosli yig‘uvchi va saxovatli metsenat bo‘lgan 
gersog  o‘z  ijtimoiy  mavqeyiga  va  davr  ruhiga  muvofiq  zargarlik 
buyumlarini, qimmatli toshlarni, chiroyli gilamlarni, qimmatli ma-
tolarni, tilla idishlarni, cherkov ashyolarini sotib olgandi. Ammo 
uning garderobi akasi qirol karl V ning garderobidan farqli o‘laroq 
shunchaki qimmatbaho buyumlarni saqlash joyi emas, balki san’atni 
nozik his qiluvchi va sevuvchi kishining kolleksiyasi edi
24
.
o‘rta asrlar Yevropa madaniyatida cherkov xazinalari va dun-
yoviy  xazinalar  nafaqat  moddiy  qimmatliklarning  muhofizxonasi, 
24