Namangan muxandislik-pedagogika

Magnitli ishga tushirgich. Elektr dvigatellarni boshqarish uchun mo’ljallangan blok kontaktli o’zgarmas yoki o’zgaruvchan tok kontaktorlar guruhi hamda knopka stantsiyasidan iborat qurilma

magnitli ishga tushirgich deyiladi. Ular reversiv va noreversiv bo’lishlari mumkin. Noreversiv magnitli ishga tushirgich orqali faqat bir tomonga aylanadigan dvigatel boshqarilsa, reversiv magnitli ishga tushirgich orqali esa ikki tomonga aylanadigan dvigatel boshqariladi. Ular dvigatelni qizib ketishdan himo yalaydigan issiqlik relelari bilan ta' minlanishi mumkin.
Komanda apparatlari. Elektr yuritmalarni ulash, reverslash, tezligini rostlash va to’xtatish uchun komanda beradigan qo’lda boshqariladigan apparatlar komanda apparatlari deyiladi. Ularga boshqarish knopkalari va komanda kontrollerlar kiradi.
Boshqarish knopkasi. Knopkalar boshqarish sxemalarida elektr zanjirlarni ulash va uzish orqali elektromagnit qurilmalarni masofadan turib boshqaradi. Knopkalarning tuzilishi turlicha bo’ladi: boshlang’ich xolatiga o’z-o’zidan qaytuvchi; bosilgan xolda qoluvchi; maxsus kalit bilan ulanuvchi va boshqalar.

2. 
   Boshqarish relelari va saqlagichlar
   

Rele. Hozirgi zamon murakkab elektr tizimlarida hamda elektr mashinalar va apparatlar avtomatikasida takomillashgan va mustaxkam qurilmalar-relelar ko’plab ishlatiladi. Ularda kirish (boshqarish) kattaligi o’zgarganda chiqish kontaktlari ulanadi (boshqarilayotgan zanjirda tok paydo bo’ladi), yoki uziladi.
Boshqarish apparatlari bilan birgalikda ishlaydigan himoya relelarining vazifasi buzilishga olib keluvchi ish rejimlarida elektr tizimlarni, dvigatellarni va boshqa elektr qurilmalarni buzilishdan saqlashdir. Qabul qilish elementlarining ishlash printsipiga ko’ra relelar: elektromagnit, induktsion, qutblanuvchi, magnitoelektrik, elektrodinamik va elektron turlarga bo’linadi. Kirish parametrlariga qarab relelar: tok relesi, kuchlanish relesi, issiqlik relesi va boshqa turlarga bo’linadi.
Ayrim xollarda bitta rele yordamida bir-biriga bog’liq bo’lmagan bir nechta zanjirlarni boshqarish kerak bo’ladi. Bunda oraliq relelar ishlatiladi, relening ishga tushish vaqti 0,05-0,25 sek.
Elektromagnitli relelar ko’proq tarqalgan bo’lib, ular boshqarish chulg’amidagi tok (kuchlanish) o’zgarishidan ta'sirlanadi. Avtomatikada juda ko’p ishlatiladigan elektromagnitli relening sodda
ko’rinishi rasm 9-1 da tasvirlangan.
Rasm 9-1. Elektromagnitli relening sxemasi.
U qo’zg’aluvchan yakor 1, o’zak 2, elektromagnit chulg’ami 3, magnit o’tkazgich 5, qaytaruvchi prujina 4, normal ochiq kontaktlar 6 va magnitsiz o’zakcha 7 dan iborat. Elektromagnit chulg’amidan o’zgarmas yoki o’zgaruvchan tok o’tganda yakorni tortuvchi elektromagnit kuch vujudga keladi. Bu vaqtda qaytaruvchi prujina teskari ta'sir ko’rsatuvchi moment hosil qiladi. Qo’zg’aluvchan kontakt yassi kontakt prujina orqali yakorga maxkamlangan. Elektromagnit chulg’ami boshqarish zanjirining bir qismi bo’lsa, kontaktlar esa ijrochi zanjirning bir qismidir.
Elektromagnit chulg’amidan tok oqib o’tganda magnit maydoni vujudga keladi. Maydonning magnit oqimi o’zak, magnit o’tkazgich hamda yakor orqali tutashadi va yakorni o’zakka tortadi. Bu vaqtda o’zakka maxkamlangan qo’zg’aluvchan kontakt qo’zg’almas kontaktga ulanadi. Natijada ijrochi zanjirda kontaktlar ulanadi va ijrochi mexanizm ishga tushadi. Kontakt prujina 8 bosim hosil qilib, kontaktlar 6 ning ishonchli ulanishini ta'minlash uchun xizmat qiladi. Elektromagnit chulg’amida kuchlanish uzilganda relening yakori qaytaruvchi prujina 4 ta'sirida normal (dastlabki) xolatga qaytadi va kontaktlar 6 ajraladi. Yakorning past tomonidagi magnitsiz o’zakda 7 chulg’amdagi tok uzilganda yakorning o’zakdan oso n ajralishini ta'minlash uchun xizmat qiladi. Bunda q o ldiq magnetizm ta'siri keskin kamayadi. Relelar tuzilishiga qarab bir nechta ulanuvchi va uziluvchi kontaktlarga ega bo’lishi mumkin.
Ko’rib chiqilgan elektromagnit releni oraliq rele, ba'zi xolda kuchlanish relesi deb yuritiladi. U maksimal va minimal kuchlanish relelariga bo’linadi.