O’zbek tili yo’nalishi “hozirgi o’zbek tili” fanidan mavzu: Grammatik kategoriyalar Kurs ishi

FE'LNING GRAMMATIK KATEGORIYALARI. KATEGORIYALAR GRAMMATIK KATEGORIYA BELGILARI
Grammatikaning markaziy va asosiy tushunchasi grammatik kategoriya tushunchasidir.
Grammatika toifasi- bular so'zlarga xos bo'lgan umumlashgan tabiatning ma'nolari, bu so'zlarning o'ziga xos leksik ma'nolaridan mavhumlangan ma'nolar. Kategorik ma'nolar, masalan, berilgan so'zning ibora va gapdagi boshqa so'zlarga munosabati (hol kategoriyasi), so'zlovchiga munosabati (shaxs toifasi), xabarning voqelik bilan munosabati (kayfiyat kategoriyasi), munosabatning ko'rsatkichlari bo'lishi mumkin. vaqtga (zamon turkumiga) xabar qilinadi va hokazo.
Grammatik kategoriyalar turli darajadagi abstraktsiyaga ega. Masalan, holning grammatik kategoriyasi jinsning grammatik kategoriyasiga nisbatan ancha mavhum kategoriyadir. Demak, har qanday ot holat munosabatlari tizimiga kiradi, lekin ularning har biri jinsi bo'yicha qarama-qarshiliklar tizimiga kirmaydi: o'qituvchi - o'qituvchi, aktyor - aktrisa, lekin o'qituvchi, tilshunos, rejissyor. b) morfologik kategoriyalar doirasida so‘zning grammatik ma’nolari (grammatik shakl vositalari kabi) alohida holda emas, balki boshqa barcha bir jinsli grammatik ma’nolarga va bu ma’nolarni ifodalovchi barcha formal vositalarga qarama-qarshi qo‘yilgan holda o‘rganiladi. Masalan, fe’l tomon kategoriyasi mukammal va nomukammal tomonning bir jinsli ma’nolaridan tuzilgan, shaxs kategoriyasi 1, 2, 3-shaxsning bir jinsli ma’nolaridir. Morfologik toifalarni tahlil qilishda semantik va rasmiy rejalarning birligini hisobga olish ayniqsa muhimdir: agar biron bir reja mavjud bo'lmasa, unda bu hodisani kategoriya sifatida ko'rib chiqish mumkin emas. Masalan, oziga xos otlarning umumiy otlarga qarama-qarshi qoyilishini morfologik kategoriya deb qarashga asos yo`q, chunki bu qarama-qarshilik izchil rasmiy ifodani topa olmaydi. Og'zaki kelishiklarning qarama-qarshiligi ham kategoriya emas, balki boshqa sababga ko'ra: I va II konjugatsiyalarning aniq rasmiy ko'rsatkichlari (tugashi) turli xil konjugatsiyalarning fe'llari o'
1. Morfologik kategoriyani ifodalash mumkin bo'lgan shakllar soni bo'yicha ular farqlanadi ikkilik Va ikkilik bo'lmagan toifalar.
Ikkilik kategoriyalar ikki (ketma-ket) shaklning qarama-qarshiligi bilan ifodalanadi. Masalan, otning son kategoriyasi birlik va ko‘plik shakllari, ovoz kategoriyasi faol va passiv shakllari bilan ifodalanadi. Bitta shakl tizim emas va ma'no qarama-qarshiligi yo'qligi sababli (qarshilik) kategoriyalarni ifodalay olmaydi. O'xshashlikni ko'rib chiqing: ko'cha chiroqlari rangli signallar tizimini ifodalaydi: qizil - to'xtash, sariq - diqqat, yashil - borish, bu aslida leksik paradigmani tashkil qiladi (qizil / sariq / yashil = to'xtash / diqqat / borish).rtasidagi semantik farqlarni ifodalashga xizmat qilmaydi .
Aytaylik, ushbu tizim soddalashtirilgan, bitta rangga qisqartirilgan, keyinrang qiymatlari tizimi ikkilik bo'lib qoladi (grammatik tizimga o'xshash bo'ladi)
Sariq rang - miltillovchi - ehtiyot bo'ling (ayniqsa, ehtiyot bo'ling), chunki svetofor piyodalar harakati uchun ayniqsa muhim joylarda o'rnatiladi;

Qizil - to'xtash, ayniqsa xavfli, rangning yo'qligi harakatga imkon beradi;

Yashil - boring, rangning yo'qligi printsipial jihatdan harakatni taqiqlaydi (ketish xavfli) - ko'rsatkichlar tizimi va bitta ifodalovchi ishtirokida, grammatikada bo'lgani kabi, uning nol ahamiyati qarama-qarshiligi kabi ko'rinadi va siz belgilarning eng maqbul tizimini tanlashi mumkin.
(Amalda miltillovchi sariq tanlanadi). Biroq, har qanday sonli shakllar bilan va ikkilik bo'lmagan toifalarda (masalan, fe'lning kayfiyati kategoriyasida bo'lgani kabi, uchta shakl yoki otning hol toifasidagi kabi oltita shakl bilan ifodalanadi) qarama-qarshilik (ma'nolar kontrasti) hodisasi sifatida ikkilik toifaning semantik salohiyatini amalga oshirish uchun fundamental ahamiyatga ega.
Grammatik kategoriya” atamasi boshqa, kengroq ma’noda – umumiy grammatik belgilar bilan birlashgan so‘zlar sinfi ma’nosida ham qo‘llaniladi. Shu ma’noda gap ot kategoriyasi va boshqalar haqida ketmoqda. Biroq, shu bilan birga, sifatlovchi leksik qo'shiladi, ya'ni. gap so‘zlarning leksiko-grammatik kategoriyalari yoki gap bo‘laklari haqida bormoqda.
GRAMMATIK TUMUMI, qarama-qarshi qatorlar tizimi grammatik shakllar yagona qiymatlar bilan. Ushbu tizimda toifalash xususiyati hal qiluvchi ahamiyatga ega (qarang. Kategoriya tili), masalan, individual vaqtlar, shaxslar, garovlar va tegishli shakllar tizimini birlashtiruvchi vaqt, shaxs, garovning umumlashtirilgan qiymati. G.ga keng tarqalgan taʼriflarda uning maʼnosi birinchi oʻringa chiqariladi. Biroq G. k.ning zaruriy xususiyati uning maʼno birligi va bu maʼnoning ikki tomonlama (ikki tomonlama) lisoniy birliklar sifatida grammatik shakllar tizimida ifodalanishidir.
G. to. morfologik va sintaktik turlarga boʻlinadi. Orasida morfologik G. to. ajralib turadi, masalan, G.ga tur, ovoz, zamon, kayfiyat, shaxs, jins, son, holat a; bu toifalarning izchil ifodasi so'zlarning butun grammatik sinflarini (nutq qismlarini) tavsiflaydi. Bunday toifalardagi qarama-qarshi a'zolar soni har xil bo'lishi mumkin; masalan, rus tilida G. to. jinsi ifodalovchi uch qator shakllar tizimi bilan ifodalanadi grammatik ma'nolar erkalik, ayollik va teskari va G. k. raqamlar - ikki qator shakllar tizimi - birlik va ko'plik. Rivojlangan tillarda burilish G. ga fleksiyalilar farqlanadi, yaʼni aʼzolari oʻz paradigmasi doirasida bir xil soʻz shakllari bilan ifodalanganlar (masalan, rus tilida — zamon, mayl, feʼl shaxs, son, hol, sifatdosh jins, taqqoslash darajalari sifatlar) va inflektiv bo'lmagan (tasniflash, tasniflash), ya'ni a'zolarini bir xil so'z shakllari bilan ifodalash mumkin bo'lmaganlar [masalan, rus tilida - jins va jonsiz otlar (qarang. Jonli-jonsiz toifasi)]. Ayrim G. ning (masalan, rus tilida — tur va ovoz) flektiv yoki noflektiv turga tegishliligi muhokama mavzusidir.
Sintaktik tarzda aniqlanadi(munosabat) G.ga, birinchi navbatda, ibora yoki jumla tarkibidagi shakllarning mosligini bildiradi (masalan, rus tilida - jins, holat), sintaktik jihatdan aniqlanmaydi(referentsial, nominativ) G.dan, eng avvalo, ekstralingvistik voqelikning oʻziga xos xususiyatlari, aloqalari va munosabatlaridan abstraktlangan turli semantik abstraksiyalarni ifodalaydi (masalan, rus tilida — tip, vaqt); Bunday G. to.ga, masalan, son yoki shaxs, bu turlarning ikkala belgilarini birlashtiradi.

Grammatik tushunchasi asosan morfologik kategoriyalar materiali asosida ishlab chiqilgan. degan savol sintaktik kategoriya X; G. tushunchasini sintaksisga qoʻllash chegaralari noaniqligicha qolmoqda. "G. uchun." koʻrsatilgan talqinda G.ga nisbatan til birliklarining kengroq yoki torroq guruhlariga ham tegishli; masalan, bir tomondan, gap qismlariga ("ot kategoriyasi", "fe'l turkumi"), ikkinchi tomondan, toifalarning alohida a'zolariga ("ayol kategoriyasi", "birlik kategoriyasi" va boshqalar).

Grammatik kategoriyalar haqida umumiy tushuncha
Ta'rif grammatik kategoriya shakl asosida yoki grammatik ma'no asosida quriladi.

1. 
   Grammatika toifasi(gr. katē Goriya‘hukm, ta’rif’) bir-biriga qarama-qarshi qatorlar tizimidir grammatik shakllar bir hil qiymatlar bilan Shu bilan birg, bu umumiy qabul qilingan Fuqarolik kodeksining asosini GK tashkil etadi. GK umumiy tushunchadir, GZ esa o'ziga xosdir.
   

GK a'zolari (tarkibiy qismlari), ya'ni. grammatik ma’nolar deyiladi gramm(son turkumidagi grammemalar birlik va koʻplik; grammemalar 1, 2, 3 shaxs)