O’zbek tili yo’nalishi “hozirgi o’zbek tili” fanidan mavzu: Grammatik kategoriyalar Kurs ishi

MORFOLOGIK KATEGORIYALAR
Morfologik grammatik kategoriyalarga,
birinchidan, soz turkumlarining ozi, ya’ni ot,
sifat, son, fe’l kabilar kirsa, ikkinchidan,
ma’lum bir turkumga xos bolgan
kategoriyalar, ya’ni otlarga xos bolgan son,
egalik, kelishik kategoriyalari, fe’llarga xos
bolgan bolishli-bo`lishsizlik, nisbat, mayli,
zamon, shaxs-son kategoriyalari kiradi.

SINTAKTIK KATEGORIYALAR
Sintaktik grammatik kategoriyalar deyilganda,
gap, gap bolaklari: ega, kesim, toldiruvchi,
aniqlovchi, hol kabilar nazarda tutiladi.
Grammatik kategoriya - bu butun so'z turkumiga yoki so'z birikmalari sinfiga xos bo'lgan va tilda o'ziga xos rasmiy ifodaga ega bo'lgan universal semantik xususiyatdir. Grammatik kategoriyalarda dunyo tillarining o'ziga xosligi namoyon bo'ladi. Xususiyatlari: 1) Fuqarolik Kodeksi bir-biriga bog'liq bo'lgan va bir-biriga qarama-qarshi bo'lgan butun bir qatorni (kech bo'lmaganda ikkita) umumlashtirish vazifasini bajaradi. grammatik ma'nolar, ular ma'lum grammatik shakllarda o'z ifodasini topadi (jins, son, hol, zamon, shaxs va boshqalarning umumlashtirilgan ma'nosi) 2) CC o'zgarishi va yo'qolishi mumkin (holatlarda. Ingliz tili(4=>2), rus tilidagi son kategoriyasi (birlik, koʻplik, qoʻshlik) 3) KK lar morfologik va sintaktik turlarga boʻlinadi, xususan: a) morfologik - so'zlarning grammatik sinflarini (nutq qismlarini), ushbu sinflarga mansub so'zlarning grammatik (morfologik) kategoriyalarini va shakllarini birlashtiruvchi, ya'ni. morfologik kategoriyalar markazida grammatik oʻzgarishlari va grammatik xususiyatlari bilan soʻz turadi; morfologik GK lar quyidagi shakllarda ifodalanadi: Morfologik kategoriyalar flektiv va tasnif turkumlariga bo‘linadi: tuslovchi shakllar: bir leksema tarkibidagi so‘z shakllarini birlashtiradi (masalan: sifatdoshlarning jins kategoriyasi flektiv; sifatdosh otga mos keladi, olmosh. uning grammatik jinsi: oq qog‘oz, oq dog‘) tasnif shakllari: turkum turkumlari leksemalarni umumiy grammatik ma’no asosida birlashtiradi (ism turkumi jins kategoriyasi tasnif; ot jadvali erkak, devor ayol, deraza nayrang va bu umumiy "ilova" qat'iy talab qilinadi) b) sintaktik kategoriyalar - bu morfologik kategoriyalarga asoslangan kategoriyalar, lekin ulardan ancha uzoqda: vaqt va modallik kategoriyalari, shuningdek - keng sintaktik ma'noda - shaxs kategoriyasi, ya'ni o'shalar. xabarning voqelikka munosabatini va sub ostiga o'ting umumiy tushuncha"predikativlik". Grammatik ma'no - bu bir qator so'zlarga, so'z shakllariga xos bo'lgan umumlashtirilgan, mavhum lingvistik ma'no. sintaktik tuzilmalar va tilda o‘ziga xos muntazam ifodani topadi. Grammatik ma'noning o'ziga xos xususiyatlarini aniqlash uchun odatda leksik ma'noga qarama-qarshi qo'yiladi. Grammatik ma’nolarni leksik ma’nolardan ajratib turuvchi qator xususiyatlar mavjud: 1) leksik materialning qamrov darajasi: Grammatik ma’no so‘z turkumlarini ma’lum grammatik sinflarga birlashtiradi, masalan, obyektivlikning grammatik ma’nosi lug‘at tarkibining salmoqli qismini o‘zida birlashtiradi. rus tilini otning grammatik sinfiga kiritish va hokazo. 2) выступает по отношению к лексическому дополнительным, сопутствующим: При помощи различных формальных показателей, мы можем изменить облик слова, не меняя его лексического значения (вода-воды-воде-воду-водой; несу-несешь-несет-несем-несете-несут va hokazo.). Shu bilan birga, grammatik ma'nolar ifodalanish qonuniyatiga ko'ra farqlanadi, ya'ni ular bir xil shakl ko'rsatkichlariga ega bo'lib, ular yordamida turli so'zlarda amalga oshiriladi (masalan, -y, - va so'zlarning oxiri. genitiv holat birlik ayol otlarida).3) umumlashtirish va mavhumlik xususiyatiga ko‘ra: Agar leksik ma’no birinchi navbatda narsa va hodisalarning xossalarini umumlashtirish bilan bog‘liq bo‘lsa, grammatik ma’no so‘zlarning xossalarini umumlashtirish, abstraksiya sifatida vujudga keladi. dan leksik ma’nolar so‘zlar, garchi grammatik abstraksiya ortida ham bor umumiy xususiyatlar narsa va hodisalarning belgilari (rus va belarus tillarida fe'l zamonining o'tmish, hozirgi va kelajakka bo'linishi dunyodagi hamma narsa inson uchun o'tmishda ham, hozirgi paytda ham mavjudligiga mos keladi. , yoki kelajakda). 4) tafakkurga va tilning tuzilishiga munosabat xususiyatlari: Agar so‘zlar o‘zining lug‘aviy ma’nosi bilan tilning nominativ vositasi bo‘lib xizmat qilib, konkret iboralar tarkibida shaxsning fikrini, bilimini, g‘oyasini ifodalasa, so‘z shakllari; iboralar va jumlalar fikrni, uning dizaynini tartibga solish uchun ishlatiladi, bu ularning intralingvistik tabiati bilan ajralib turadi.
Grammatik birliklar tadqiqotchi tomonidan qaysi tomondan oʻrganilishiga koʻra, Grammatika faol, nofaol turlarga boʻlinadi. Shakldan maʼnoga qarab tadqiq qilish usuli — semasiologiya usulidir. Bu usulda maʼlum grammatik shakl qanday maʼno ifodalashi haqida gap boradi. Yuqoridagi usulda grammatik birliklarni oʻrganish nofaol Grammatika sanaladi. Aksincha, mazmundan shaklga tamoyili bilan ish koʻruvchi Grammatika faol Grammatika hisoblanadi. Faol Grammatikada u yoki bu mazmun qanday yoʻllar bilan moddiylashishi mumkinligi aniqlanadi. Xuddi shu yoʻnalish bilan bogʻliq ravishda Grammatika mazmuniy (mental), shakliy (formal) va vazifaviy (funksional) Grammatikalarga boʻlinadi. Mazmuniy Grammatika mazmundan shaklga tamoyiliga amal qiladi. Obʼyektiv borliqning ongda aks etishi va ongda aks etgan obʼyektiv olam unsurlari umumlashgan obrazlarning tilda qanday oʻz ifodasini topishini mazmuniy Grammatika oʻrganadi. Shakliy Grammatika esa semasiologik tamoyil, shakldan mazmunga tamoyili asosida ish koʻradi. Grammatik kategoriyalarni tasnif qilishda shakl ustuvorlik kiladi. Bu yunalishda grammatik shakllarni oʻrganish jarayonida nolisoniy (ekstralingvistik) omillarning eʼtiborga olinishi shart emasligi taʼkidlanadi. Funksional Grammatika da asosiy eʼtibor grammatik shakl va grammatik kategoriyalarning vazifasiga qaratiladi. Bunday Grammatikalarda lisoniy birlikning 3 tomoni: mazmun, shakl, vazifa (funksiya) dialektik birlikda olinadi.
Darslik va akademgrammatikada -niki, -dagi, -dek, -gacha birliklarini goh nokategorial shakl yasovchi, goh so‘z yasovchi sifatida qarash hollari uchrab turadi. Bu tilshunosligimizda o‘rganilishi lozim bo‘lgan muammolardan.
Demak, nokategorial grammatik shakl bo‘lishi mumkin emas. Shuning uchun grammatik shaklni kategorial va nokategorial kabi turga ajratish hamda zid qo‘yish ilmiy asosli emas. Shunday qilib, grammatik kategoriyaga quyidagicha ta’rif berish mumkin. Bir umumiy grammatik ma’no ostida birlashuvchi, shu asosda bir-birini taqozo va bu umumiy ma’noning parchalanishi asosida inkor qiluvchi shakllar tizimi grammatik kategoriya deyiladi.
O‘zbek tilshunosligida tilimizdagi 9 ta GК mavjudligi tan olinadi:
nisbat kategoriyasi;
o‘zgalovchi kategoriyasi;
harakat tarzi kategoriyasi;
bo‘lishli-bo‘lishsizlik kategoriyasi;
son kategoriyasi;
daraja kategoriyasi;
kelishik kategoriyasi;
egalik kategoriyasi;
kesimlik kategoriyasi:
9.1) shaxs-son;
9.2) zamon;
9.3) tasdiq-inkor;
9.4) mayl (modallik).
GК ham serqirra mohiyatli lisoniy hodisa bo‘lganligi sababli turli tomondan tasnif qilinadi. Ulardan ayrimlarini keltiramiz:
Кategoriya shakllarining ma’noviy tarkibiga ko‘ra.
Morfologik kategoriya (MК)ning so‘z turkumi yoki gap bo‘laklariga xosligiga ko‘ra.
MК sintaktik qobiliyatining yo‘nalishiga ko‘ra.
Birinchi tasnifga muvofiq, GК sodda va murakkab kategoriyaga bo‘linadi. Nisbat, subyektiv munosabat, son, qiyoslash, daraja, egalik sodda kategoriya sifatida qaraladi. Chunki ularda ma’no sodda bo‘lib, ularda boshqa kategoriya tajallisini ko‘rmaymiz. Chunonchi, son kategoriyasining ma’nosi miqdoriy va sifatiy belgilarning ma’lum yig‘indisidan iborat bo‘lsa, kelishik kategoriyasi tobelikni ifodalaydi. Daraja kategoriyasi belgining qiyosan ekanligini ko‘rsatsa, nisbat kategoriyasi fe’l anglatgan bajaruvchining miqdor va sifat jihatdan tavsifini beradi. Bu soddalik, albatta, nisbiydir. Chunki grammatik ma’no tarkibi kategorial, yondosh va hamroh ma’nodan iboratligi bunday hukm chiqarishga yo‘l bermaydi. Biroq bu kategoriyalarda mavjud ma’nolardagi yondosh va hamroh ma’no boshqa bir morfologik kategoriyaga emas, balki umuman boshqa qaysidir sathga tegishli.
Murakkab kategoriya shakllarida ma’no murakkab bo‘lib, boshqa kategoriyaga mansub ma’nolar ham mujassamlashgan bo‘ladi. Egalik, o‘zgalovchi, harakat tarzi, kesimlik ana shunday GКlardan. Masalan, egalik kategoriyasida uch xil ma’no mujassamlashgan bo‘ladi:
a) lisoniy (so‘zlarni bir-biriga bog‘lash) va nolisoniy (borliqdagi bir narsa/shaxsning ikkinchi bir narsa/shaxsga mansubligi) munosabatni ifodalash;
b) shaxs ma’nosi (egalik kategoriyasi uchun nokategorial, ya’ni yondosh);
d) son ma’nosi (egalik kategoriyasi uchun nokategorial, ya’ni yondosh).
Кesimlik kategoriyasi ham murakkab bo‘lib, unda tasdiq/inkor, mayl-zamon, shaxs-son va zamon ma’nolari birlashgan va ular bitta qo‘shimchada yoki bir necha qo‘shimchada yuzaga chiqadi. Masalan, olmani ol gapida ol so‘zshakli tasdiq, buyruq mayli, ikkinchi shaxs, birlik son va hozirgi zamon ma’nolarini voqelantirib kelmoqda va bular nol shakl bilan ifodalanmoqda. Кitobni olmadingiz gapida inkor ma’nosi -ma qo‘shimchasi bilan, mayl va zamon ma’nosi -di shakli bilan, ko‘plik ma’nosi -iz shakli bilan ifodalanmoqda.
O‘zgalovchi kategoriyasi ham murakkab bo‘lib, unda ravishdosh, sifatdosh va harakat nomi shakllari ma’nolari yondosh ma’no sifatida bir butunlikni tashkil etadi.
So‘z turkumi yoki gap bo‘lagiga xosligi jihatidan MК ikkiga bo‘linadi:
a) leksik-morfologik kategoriya;
b) funksional-morfologik kategoriya.
Leksik-morfologik kategoriya so‘zlarning ayrim guruhiga, ya’ni tukumlarga xos bo‘lib, ular sirasiga nisbat, harakat tarzi, bo‘lishli-bo‘lishsizlik, o‘zgalovchi, son, subyektiv munosabat, qiyoslash, daraja kategoriyalari kiradi. Кelishik, egalik, kesimlik funksional-morfologik kategoriyadir. Chunki kesimlik kategoriyasi kesim vazifasida keluvchi barcha so‘zga xos.
Grammatika muammolari dastlab qad. Hindistonda (tilshunos Paninining Grammatikaga oid traktatida, miloddan avvalgi 5—4-asrlar), keyinroq Yunonistonda (Aristotel, miloddan avvalgi 4-asr, yunon tilshunosi Apollon Diskol, miloddan avvalgi 2-asr va boshqalarning asarlarida) ishlangan. Yunon grammatik anʼanalari lotin tilini oʻrganish jarayonida rivojlanib borgan.
Oʻzbekistonda Grammatikani oʻrganish tarixi Mahmud Koshgʻariyning "Devonu lugʻotit turk" asariga borib taqaladi. Bu jarayon oʻrta asrlardagi lugʻatshunoslik taraqqiyotida ham oʻz aksini topgan (Toli Imoniy Hiraviyning "Badoye ul-lugʻat" asari, 15-asr; "Abushqa" nomli chigʻatoycha-turkcha lugʻat, 16-asr va boshqalar). Hozirgi oʻzbek tili Grammatikasi Yevropa Grammatikasi asosida yaratilgan. Bu jarayon 19-asrning 2-yarmidan boshlangan. Dastlab rus turkshunosi M. A. Terentyev "Turk, fors, qirgʻiz (qozoq) va oʻzbek tillarining grammatikasi" (1875) kitobini yozib, SanktPeterburgda nashr ettirgan. Bu kitob mahalliy tilni oʻrganmoqchi boʻlgan rusiyzabon kishilarga moʻljallangan edi. Oʻzbek tilining izchil ilmiy Grammatikasini yaratishni 20-asrning 20-yillarida Fitrat, Gʻozi Yunus, Shorasul Zunnun va boshqa boshlab berdilar. Keyinchalik bu sohada A. Gʻulomov, Gʻ. Abdurahmonov, A. Hojiyev, Sh. Rahmatullayev, Sh. Shoabdurahmonov, S. Usmonov, B. Oʻrinboyev va boshqa tilshunos olimlar katta ishlarni amalga oshirdilar. Shakl yasalishi - soʻzning u yoki bu grammatik maʼno ifodalovchi shaklining hosil qilinishi; shunday shaklning hosil boʻlishi (qiyoslang: Soʻz yasalishi). Mas, oʻzbek tilida Shakl yasalishining quyidagi usullari bor: analitik usul, sintetik usul.Shakl yasalishining analitik usuli yordamchi soʻzlar vositasida keldiradi. Chunonchi, oʻqib koʻrmoq, gʻovlab ketmoq, kun sayin soʻz shakllari koʻr, ket, sayin yordamchilari vositasida yasalmoqda. Shakl yasalishining sintetik usuli maxsus shakl yasovchi affikslar vositasida amalga oshadi. Shakl yasovchi affikslar soʻzning grammatik maʼno ifodalovchi shaklini yoki biror grammatik vazifaga xoslangan shaklini yasaydi. Bunday affikslar asosiy xususiyatlariga koʻra 2 ga boʻlinadi: 1) kategorial shakl yasovchi affikslar — maʼlum soʻz turkumidagi biror grammatik kategoriyaga xos shakl yasaydi. Mas, otlardagi koʻplik, egalik, kelishik shaklini yasovchi, feʼlning mayl, zamon, shaxsson, nisbat shaklini yasovchi, sifat va ravishlardagi daraja shaklini yasovchi affikslar kategorial shakl yasovchi affikslardir; 2) nokategorial (funksional) shakl yasovchi affikslar — grammatik kategoriyaga oid boʻlmagan maʼnoni ifodalovchi, maʼlum sintaktik vazifaga xoslangan soʻz shaklini hosil kiladi. Mas, otlar va olmoshlarga qoʻshilib, xoslik ifodalovchi niki affiksi, otlardagi erkalash va kichraytirish, hurmat va oʻxshatish shakllarini hosil qiluvchi cha, chak, choq, loq, xon, gina va boshqa affikslar, feʼlning sifatdosh, ravishdosh, harakat nomi shakllarini yasovchi affikslar (gan, gach, guncha va boshqalar) ana shu turdagi affikslardir. Oʻtgan asrning 80y.larigacha boʻlgan oʻzbekcha lingvistik adabiyotlarda soʻz yasovchilardan boshqa affikslar shakl yasovchi va soʻz oʻzgartiruvchi affikslar tarzida 2 ga ajratilgan. Shakl yasalishi va shakl yasovchi affikslar morfologiyada oʻrganiladi.