O’zbek tili yo’nalishi “hozirgi o’zbek tili” fanidan mavzu: Grammatik kategoriyalar Kurs ishi

Dunyo tillari har xil:

1) grammatik kategoriyalarning soni va tarkibi bo‘yicha; masalan, ba'zi tillarga xos bo'lgan fe'l shakli kategoriyasini solishtiring - slavyan va boshqalar; bir qator kavkaz tillarida grammatik sinf deb ataladigan kategoriya - shaxs yoki narsa; asosan artiklli tillarga xos boʻlgan aniqlik-noaniqlik toifasi; bir qator osiyo tillariga (xususan, yapon va koreys) xos bo'lgan va so'zlovchining suhbatdoshga va ko'rib chiqilayotgan shaxslarga munosabatining grammatik ifodasi bilan bog'liq bo'lgan xushmuomalalik yoki hurmatlilik toifasi;

2) bir toifadagi qarama-qarshi a'zolar soni bo'yicha; rus tilida an'anaviy ravishda ajratilgan 6 ta va ba'zi Dog'istonda 40 tagacha bo'lgan ishni solishtiring;

3) nutqning qaysi qismlarida u yoki bu turkum mavjudligiga qarab (masalan, Nenets tilida otlar shaxs va zamon kategoriyalariga ega). Bu xususiyatlar bir tilning tarixiy taraqqiyoti jarayonida o'zgarishi mumkin; Qadimgi rus tilida sonning uchta shaklini, shu jumladan ikkilikni va zamonaviy rus tilida ikkitasini solishtiring.

_Zuhra_, [26/05/2022 17:34]
Grammatik shakl - so'z, ibora yoki gapning grammatik ma'nolarini (jins, son, hol va boshqalar) ifodalovchi shaklining bir qismi. Grammatik shakl paradigma tushunchasi bilan chambarchas bog'liq. Paradigma (yunoncha paradeigma — misol, namuna) — soʻz yoki soʻzlar turkumining grammatik shakllari yigʻindisidir. So‘zning leksik va grammatik ma’nolari til birliklari mazmunining ikkita rejasini ifodalaydi. Koʻpgina tadqiqotchilar soʻzning leksik maʼnosi hamisha grammatik maʼnosi bilan birlikda harakat qilishini aniqlaganlar.Soʻzning leksik maʼnosi bilan uning grammatik maʼnolari oʻrtasidagi bogʻliqlik soʻzlarni leksik-grammatik guruhlarga boʻlishda yaqqolroq namoyon boʻladi.Leksik-grammatik xususiyatlar xarakterli berilgan so'zning, ya'ni so‘zning leksik ma’nosi, morfologik va sintaktik xususiyatlari hisobga olinadi; 2) leksik ma’nosi shu gap bo‘lagining umumlashgan leksik-grammatik xususiyatiga to‘g‘ri keladigan so‘zlar har bir bo‘lakning tipik so‘zlaridir; 3) so‘zning lug‘aviy ma’nosining o‘zgarishi gap bo‘lagining boshqasiga o‘tishiga va grammatik xususiyatlarning o‘zgarishiga olib kelishi mumkin. Boshqa tomondan, ular orasida sezilarli farqlar mavjud: 1) leksik ma'no individual, grammatik ma'no ko'proq mavhum, butun so'z turkumiga xosdir; 2) asosiy ma’lumot leksik ma’noga, qo‘shimcha, yordamchi ma’lumotlar grammatik ma’noga kiradi; 3) leksik ma’no asos bilan, grammatik turlicha ifodalanadi til degan ma'noni anglatadi(tugashlar, prefikslar, qo'shimchalar * tovushlarning almashinishi, urg'u, old qo'shimchalar, qo'shimcha shakllar); 4) nutqdagi so‘z (tilda emas) faqat bitta leksik ma’noga ega bo‘lsa, bu so‘zda ko‘proq grammatik ma’nolar mavjud. Grammatik shakl- so'zni qo'llashning har bir aniq holatida grammatik ma'noning tashqi lingvistik ifodasi. Har bir alohida grammatik shakl so‘z shakli deyiladi. Grammatik shakl(keng maʼnoda) — maʼlum grammatik maʼnoni ifodalovchi til birligi (aniqrogʻi, lisoniy belgi sifatida). “Grammatik shakl” atamasi koʻpincha soʻzning grammatik shakliga (jins, son, ot, sifat, son, olmosh, jihat, ovoz, mayl, zamon, son, feʼl shaxsi va boshqalar) nisbatan qoʻllaniladi. Morfologik grammatik shakllar(aks holda - so'zlarning grammatik shakllari) - ma'lum bir grammatik (morfologik) ma'noni yoki bunday ma'nolarning ma'lum majmuasini ifodalovchi nutqning u yoki bu qismidagi so'zlarning muntazam o'zgarishi. so'z shakli u yoki bu grammatik shaklda qo‘llaniladigan yagona so‘z (masalan: ot Uy turdosh birlikda, sifatdoshda ochiq rangli ijobiy taqqoslash darajasidagi nominativ birlik erkakning to'liq pronominal shaklida va boshqalar) So'z shakllari boshlang'ich (asosiy) va hosilalarga bo'linadi. Paradigma(morfologik) - ma'lum bir so'zning (bir xil leksemaning) so'z shakllari to'plami. Paradigma: Umumiy (barcha grammatik shakllarning yig'indisi) to'liq va to'liqsiz ( masalan, oq, xamirturush, konserva, krem) xususiy (so'zning umumiy paradigmasining bir qismi, ma'lum bir tarzda tuzilgan so'z shakllari guruhi) Grammatika toifasi- bu bir hil ma'noga ega bo'lgan bir-biriga qarama-qarshi bo'lgan grammatik shakllar qatorlari tizimi. Rus tili grammatikasida jinsning nominal morfologik kategoriyalari, jonlilik / jonsizlik, son, hol, taqqoslash darajasi ajratiladi; jihat, ovoz, kayfiyat, zamon va shaxsning og'zaki kategoriyalari. raqamlar (qarang. birlik va ko'plik), ish (qarang. nominativ, genitiv va boshqa holatlar), solishtirish darajasi (qarang. qiyosiy va ustunlik), turlar (qarang: mukammal va nomukammal turlar), vaqt (qarang: hozirgi, o'tmish va kelajak zamon), gap turi (qarang. bayon, so‘roq va rag‘bat gaplar, sodda va murakkab va h.k.). grammatika- grammatik kategoriyaning tarkibiy qismi bo'lib, u o'z ma'nosida grammatik kategoriyaning umumiy tushuncha sifatidagi ma'nosiga nisbatan o'ziga xos tushunchadir. Zamonaviy rus tilining grammatikasini hisobga olgan holda, masalan: qarama-qarshi jinslarning har biri, raqamlar, ot, sifat, olmosh holatlari, sifatlar, qo'shimchalarni taqqoslashning har bir darajasi, har bir mayl, zamon, shaxs, fe'lning soni va boshqalar.

Xuddi shu so'zning shakllarini (ya'ni, ma'lum bir so'z paradigmasi ichida) ifodalash imkoniyati / imkonsizligiga qarab, morfologik grammatik kategoriyalar quyidagilarga bo'linadi: a'zolari (tarkibiy qismlari) turli so'zlar (leksemalar) bilan ifodalanadigan va bir xil so'zning shakllari bilan ifodalanishi mumkin bo'lmagan shunday morfologik kategoriyalar. fe'lning son, hol va qiyoslanish darajasi, shaxs, son, zamon, mayl kabi. Semantika nuqtai nazaridan eng umumiy qarama-qarshilik bu ma'nolarni leksik va grammatiklarga bo'lishdir, garchi ko'p tillarda bu ikki xil ma'no murakkab, bir so'z ichida ifodalanishi mumkin. Bunda leksik maʼno tashuvchisi soʻz yasovchi morfemalar bilan “hamkorlikda” oʻzak boʻladi. Grammatik ma'no flektiv morfemalarda jamlangan, lekin yana hosila morfemalar yordami bilan. Ma'lum bo'lishicha, bu oxirgilar (prefikslar va qo'shimchalar), aytganda, ikki xo'jayinning xizmatkorlari: ular ham lug'at, ham grammatika uchun ishlaydi. Darhaqiqat, qalam sozidagi bazi -k- qoshimchasi yangi soz yasash uchun xizmat qiladi. Ammo u bu so'zning ot bo'lishini va bundan tashqari, ayol jinsi bo'lishini oldindan belgilab beradi va bu allaqachon grammatika sohasi ... Leksik ma'no grammatik ma'noga qarama-qarshi bo'lib, birinchidan, u ko'proq moddiy, ko'proq "obyektiv" bo'lib, grammatik ma'no ko'proq mavhumlik, mavhumlik bilan tavsiflanadi. Ikkinchidan (22-bo'limga qarang), leksik ma'nolarning tizimliligi aniq emas, diqqatni tortmaydi. Grammatik ma'nolar bir-biriga aniq qarama-qarshi bo'lib, o'zaro belgilanadi. Demak, ish-harakat predmeti vazifasidagi ruka shaklidagi (Jangchilarning qo‘li sanchishdan charchagan) ish-harakat predmeti vazifasidagi ruku so‘ziga qarama-qarshidir (Qo‘lingni ber, o‘rtoq! ). Va agar ular ma'lum bir kontekstda yaqin bo'lmasa ham (bunday bo'ladi, qarang: Qo'l qo'lni yuvadi), ular baribir bizning ongimizda bir-biri bilan bog'liq - ular bir-birini "eslab qolishadi", bir-birini anglatadi. Nominativ holat boshqa (kamida bitta) holatga qarama-qarshi bo'lgandagina ajralib turadi. Lekin rus tilidagi ruka so‘z shaklidagi ruku (harakat quroli ma’nosidagi instrumental holat va hokazo), ruku (harakat vositasi ma’nosidagi so‘z shakli va boshqalar)ga ham qarama-qarshi qo‘yilgan. harakatning qabul qiluvchisi) va boshqalar. Va har qanday holat shakli haqida ham shunday deyish mumkin: u boshqa shakllar bilan qarama-qarshiliklarning butun tarmog'ini tashkil qiladi. Albatta, fleksiyon tizimi unchalik boy bo'lmagan tillar mavjud. Xususan, zamonaviy ingliz tilidagi ot faqat uchta morfologik shaklga ega. Bu yerda birlik koʻplikka qarama-qarshi boʻladi (brother “brother” – birodarlar “birodarlar”, ari “ari” – asalarilar “arilar”, chiroq “chiroq” – lampalar “chiroqlar” va boshqalar) va bundan tashqari, birlik ichida. umumiy kelishikning ega deb atalmish qarama-qarshiligi mavjud, qarang: ari “ari” – asalarilar tezligi “ari tezligi” (ega kelishigi ko‘rsatkichi ko‘plik ko‘rsatkichi bilan omonimdir). Ingliz tilida boshqa holatlar yo'q. Ammo "yomon" fleksiya tizimi bilan shakllarning bir-biriga qarama-qarshiligi yanada aniqroq. Demak, masalan, alohida fleksiyani yoki butun so‘z shaklini olsak ham, har bir grammatik birlikning faqat o‘ziga xos “fonda” – grammatik tizimning boshqa a’zolari mavjudligini ko‘rish oson. Bir-biriga qarama-qarshi bo'lgan fleksiya shakllari to'plami paradigma deb ataladi (yunoncha paradeigma ildizidan, "namuna" degan ma'noni anglatadi). Masalan, rus tilidagi Ruka so'zining paradigmasi 12 ta so'z shaklidan iborat: qo'l, qo'l, qo'l, qo'l, qo'l, (o) qo'l, qo'l, qo’l,qo’l,qo’l,qo’l,qo’l, (o) qo'l. Va bu birliklarning ba’zilari bir-biriga to‘g‘ri kelishining ahamiyati yo‘q (bizning holimizda ko‘plikdagi nominativ va qaratqich kelishigi kabi): ularning vazifalari turlicha bo‘lib, tizimda o‘z qarama-qarshiligini saqlab qoladi. Bu boshqa so'zlar bilan aytganda, bu shakllar farq qilishi bilan tasdiqlanadi (qarang: qiz do'stlari - qiz do'stlari, aka-uka - aka-uka va boshqalar).


Foydalanilgan adabiyotlar

1. 
   Gʻulomov A. Gʻ., Asqarova M. A., Hozirgi zamon oʻzbek tili, T., 1961.
   
2. 
   https://schoolperspektiva.ru/uz/
   
3. 
   https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Grammatik_kategoriya
   
4. 
   https://arxiv.uz/uz/documents/slaydlar/tilshunoslik/grammatik-kategoriyalar-1