26
virus zarralarini kuzatish mumkin. Hozirgi kunda kasal hujayralar membranasida R-120 oqsilni
paydo bo`lishi va daxshatli virus bilan kurash choralarini ishlab chiqishda qo`llanilmoqda.
O`simlik viruslari retseptorlari ham, deyarli o`rganilmagan. Ko`pincha hujayra kutikulasining
jaraxatlanishi natijasida maxsus sezgir qismlar ochilib, virus bilan bog`lanadi va virus hujayraga
o`tadi. O`sha "sezgir" qismlar mikroorganizm va hayvon hujayralaridagi retseptorlarga o`xshashsa
kerak, degan taxminlar bor.
Hujayraga kirgan virus zarrachasi hujayra ichida ko`payadi. Hujayraning ma'lum bir qismida
virus nuklein kislotasi va boshqa bir qismida esa virus oqsili sintezlanadi.
Virus ikki zanjirli DNK sining replikatsiyasi (ikki marta ko`payishida)
virus DNK sidan
informatsion RNK ma'lum oqsillarning kimyoviy usulda yozilgan informatsiyalarini
(transkriptsiya) qabul qiladi va mazkur informatsion RNK ribosomalarida virus DNK si
replikatsiyasi uchun zarur oqsillar (bevosita virus DNK replikatsiyasiga zarur bo`lgan
fermentlar,
virusning strukturasi oqsillari) ni sintezlaydi. DNK-polemeraza fermenti, o`z navbatida
hujayradagi dezoksiribonukleozitrifosfatlarni
ona DNK ga mos qilib, bir zanjirchaga ulaydi.
Natijada, ona DNK ning har ikkala zanjirchasiga mos, yangi DNK zanjirchalarini sintezlaydi.
Bir zanjirchali virus DNK sining replikatsiyasida ham, asosan xuddi shunga o`xshash jarayon
sodir bo`ladi. Ammo bir zanjirchali ona DNK da DNK ning replikatsiyasi uchun zarur bo`lgan
ikki zanjirchali replikativ forma sitezlanadi. U replikativ formada zarur oqsillarning informatsion
RNK si sintezlanadi. Bu RNK lar o`z navbatida hujayra ribosomalardagi oqsilni sitezida
qatnashadi. Hosil bo`lgan oqsillar (fermentlar) yordamida replikativ forma onaligida
dezoksiribonukleozitrifosfatlar-dan yangi bir zarrachali virus DNK si vujudga keladi.
Bir zanjirchali RNK replikatsiyasida esa, bir tomondan virus
RNK si informatsion RNK
vazifasini bajarib, ribosomada oqsil sintezida ishtirok etsa, ikkinchi tomondan, undan ham
ikkinchi shu ona zanjirchaga mos zanjircha hosil bo`ladi, uni RNK ning replikativ formasi
deyiladi. Bu replikativ formaning, hosil bo`lgan ikkinchi zanjirchasi onaligida yangi va unga mos
virus RNK siga har tomonlama o`xshash, virus RNK lari sintezlanadi.
Ribosomalarda
sintezlangan
ferment
(RNK
replikaza)
vositasida,
hujayradan
ribonukleozidtrifosfatlardan (ATF, GTF, STF, va UTF) RNK hosil bo`ladi.
Ikki zarrachali virus RNK sining sintezi ham ikki zarrachali virus DNK sining sintezi kabi amalga
oshiriladi.
Nuklein kislota hosil bo`lishi jarayonini kuzatib, aniqlandiki, har bir sintezlanishda uch muhim
faktor:
nusxa ko`chiriladigan ona zanjircha matritsa:
yangi zanjirlar tuzilishida qurilish materiali sifatida ishlatiluvchi dezoksiribonukleozitrifosfatlar-
substrat:
dezoksiribonukleozitrifosfatlarni bir-biriga matritsaga moslab beruvchi fermentlar bo`lishi shart:
Sintezlanish juda murakkab jarayon bo`lib, yuqorida aytib o`tilgan
har bir faktorlarning
yaratilishi bir qancha bosqichlarda amalga oshiriladi. Masalan, T-2 bakteriofagi ikki zanjirchali
DNK sining sintezida ishtirok etuvchi substrat-dezoksi-5 oksi metiltsitidinmonofosfatni (d-
OMTsMF) virus bilan kasallanmagan hujayrada uchraydi. Ammo hujayra virus bilan kasallanishi
bilanoq unda d-TsMF dan d-OMTsMF ni hosil qilishda qatnashuvchi ferment-oksmetilaza paydo
bo`ladi, ya'ni bu ferment virus DNK sinteziga zarur d-OMTsTF ni d-TsTF dan tayyorlab beradi.
Haqiqatdan ham virus DNK sostavi tekshirilsa, unda hujayrada uchramaydigan yangi d-
OMTsMF ni uchratish mumkin. Xuddi shuningdek boshqa subtratlar ham virus DNK sintezida
ishtirok etishdan avval, har xil o`zgarishlarga uchraydi. Shu xil subtratlarni hosil qilish uchun esa
hujayrada virusga xos bo`lgan yangi fermentlar kerak bo`ladi.
Bu
fermentlar virus DNK sidagi
informatsiyaga asosan yaratiladi va ular virus DNK si sintezida ishtirok etadigan substratlar hosil
qiluvchi fermentlar deb ataladi.
Bulardan
tashqari,
DNK
sintezida
bevosita
ishtirok
etuvchi
DNK-polimeraza,
polinukleotidligaza hamda endonukleaza kabi fermentlar ham
mavjud. Ularning vazifasi
substratlarni bir zanjirga ulash (DNK-polimeraza) etishmagan bog`larni ulash (endonukleaza) dan
iborat bo`lib, ular virus DNK sintezi fermentlari deb ataladi.
Virus DNK si sintezi uchun substrat hosil qilishda ishtirok etuvchi fermentlar, struktura
oqsillari hujayra oqsillari kabi ribosomalarda sintezlanadi. Hujayradagi transport RNK lar ulardagi
27
aminokislotalarni virus informatsion RNK sidagi (RNK tutuvchi viruslarda
i-RNK vazifasini bir
zanjirli virus RNK sining o`zi bajaradi) shifrga asosan, bir zanjirga ulab, oqsil molekulasini
shakllantiradi.
Hujayraning turli qismlarida bir vaqtda hosil bo`lgan nuklein kislota va oqsillarning "o`z-
o`zidan" (somosborka) qo`shilishi natijasida virus zarrachalari etiladi. "O`z-o`zidan" qo`shilish
virus oqsiliga xos xususiyatdir. Agar virusning toza preparatidan ajratib olingan oqsil muayyan bir
sharolitda probirkada tutilsa, ma'lum vaqtdan so`ng bu oqsillar virusga o`xshash (ammo
nuklein
kislotasiz) tayoqchasimon forma hosil qiladi. Ammo ularning uzunligi har xil bo`ladi. Chunki bu
zarrachalar uzunligini boshqarib turuvchi faktor-virus lukleotin kislotasining o`zidir. Virus orqali
nuklein kislotasini toza holda ajratib olib, ularni qayta qo`shilsa, uzunligi virus uzunligiga teng,
kasallantirish qobiliyatiga ega virus zarrachalarini hosil qilish mumkin. Demak, virus formasini
hosil qilish xususiyati oqsilga kasallantirish va uzunligini boshqarish esa nuklein kislotaga xos
xususiyatlardir. Hozirgi
vaqtda bir virus oqsilini olib, uni boshqa virusning nuklein kislotasiga
qo`shish orqali "gibrid" virus zarrachalari olinmoqda. Masalan, arpada chiporlanish kasalligi
virusi RNK siga qo`shilsa, sharsimon "gibrid" virus hosil bo`ladi: "gibrid" virus bilan o`simlik
kasallantirilsa, tayoqchasimon tamaki chiporlanish kasalligivirusi zarrachalari paydo bo`ladi.
Chunki "gibrid" virusidagi RNK tamaki chiporlanish kasalligi virusidan ajratib olingan. Bu esa,
o`z navbatida, irsiyatni belgilaydigan asosiy faktor nuklein kislota ekanligini tasdiqlaydi. Demak,
yuqorida aytilgan usulda hosil bo`lgan virus zarrachalari hujayraning yorilishi natijasida yoki
hujayrani jarohatlamasdan undan chiqishi mumkin. O`simlikda har bir hujayrada to`plangan virus
(yoki nuklein kislota) ikkinchisiga plazmodesmalar orqali o`tishi mumkin.
Shunday qilib, viruslar hujayrasiz organizmlar bo`lib, boshqa organizmlardan shakli,
xususiyatlarining
turli-tumanligi, bu virusning har xil organizmlarda turli kasallik alomatlarini
namoyon qilishi va ular tarkibida faqatgina bir xil nuklein kislotasi uchrashi bilan farq qiladi. U
o`zida modda va tirik organizm xususiyatlarini nomoyon etadigan va faqat tirik to`qimadagina
ko`payadigan hayot formasidir.
Do'stlaringiz bilan baham: