Qodirov to‘xtamurodning jahon geografiyasi fanidan tayyorlagan kurs ishi

4

ASOSIY QISM

1.YEVROPANING ICHKI SUVLARI HAQIDA UMUMUMIY MA‘LUMOT.
Yevropa ichki suvlari asosan Atlantika xavzasiga kiruvchi daryolardan iborat. Yevropa xududining relyefining notekisligi va parchalanganligi hududida tarqalgan daryolar xavzalarining kichikligi va kattaligiga sabab bo`ladi. Yevropa ichki suvlariga juda boy.Bunga asosiy sabab hududda yog`inni ko`p yog`ishi va ko`plab hududlarda qoplama jinslarni juda ham yupqa ekanligi sabab bo`ladi.Yevropa daryolarini suv rejimi va vodiy marfologiyasiga ko`ra bir necha tiplarga bo`linadi. Fenoskandiya daryolari 3 ga asosiy tipga bo`linadi.1. Norvegiya tipi.1. Norvegiya tipi.Bu daryolar sho`x, tez, qisqa va fordlarda sharshara hosil qilib oqadi. Ular asosan muzlik va tog`dagi qorlarda hamda muz va qor suvlaridan to`yib bahor va yozda to`yinib oqadi.2. Sharqiy Skandinaviya daryolari.Daryo vodiylari va havzalari uncha yaxshi tarkib topmagan, yosh, to`rtlamchi davr muzliklari izlari yaqqol ko`rinadi. Daryolarda sharshara, ostonalar va tezoqar joylar ko`p uchraydi. Bu daryolarga Glomma, Dal-Elven va Tornio-Yoki daryolari misol bo`ladi.3. Finlandiya tipi.Bu tipdagi daryolar bir muncha keng, o`zanlari uncha yaxshi rivojlanmagan. Mo`tadil iqlim mintaqaning janubiy qismi daryolari ham suv rejimi vodiylarining morfologik xususiyatlariga ko`ra alohida tiplarga bo`linadi. Bu daryolarning 1-tipi Atlantika sohili daryolari bo`lib, ularga Penza, Severn, Quyi Sena daryolari misol bo`ladi.Ular bug`lanish darajasining kamligidan juda sersuv daryolardir.Ular bug`lanish darajasining kamligidan juda sersuv daryolardir.Ikki mo`tadil iqlim daryolari yil davomida bir tekisda oqadi.Germaniya-Polsha tekisligi sharqining o`tkinchi iqlimi tipidagi daryolar Odra tipidagi daryolarni hosil qiladi. Ularni suv rejimi bir xilda emas. Ular yomg`ir va qor suvlaridan to`yinadi. Bu daryolarga Visla va Odra misol bo`ladi. Ular asosan yomg`ir va qor suvlaridan to`yinib qishda muzlaydi. Bahorda
5
to`planib qolgan qorlarning erishi natijasida juda ham to`lib oqadi.Dunaybo`yi tekisliklari daryolari rejimi yuqoridagi daryolarga o`xshaydi. Ular aralash to`yinadi.Dunaybo`yi tekisliklari daryolari rejimi yuqoridagi daryolarga o`xshaydi. Ular aralash to`yinadi.O`rtacha balandlikdagi gersin tog`lari daryolari ikki marta to`lib oqadi va ikki marta suvi kamayadi. Daryolar ancha sersuv va tez oqadi. Ularning vodiylari nisbatan chuqur va tor, nishabligi yuqori bo`ladi. Bu daryolarga Dunay, Elba, Odra, Luara yuqori oqimlari kiradi.Alp tipidagi daryolarning muz va doimiy qorlardan iborat katta suv zahirasi mavjud. Ularga Yuqori Reyn, Dunayning alp tog`laridan boshlanuvchi irmoqlari, Rona, Po daryolarining ba`zi irmoqlari kiradi.O`rtadengizbo`yi daryolari rejimi asosan yomg`ir bilan bog`liq. Qishda to`lib oqadi, yozga kelib bug`lanishning ortishi natijasida ba`zi daryolar butunlay qurib qoladi. Ularga Ebro, Tibr va Bolqon yarimorolining ba`zi daryolari kiradi.O`rtadengizbo`yi daryolari rejimi asosan yomg`ir bilan bog`liq. Qishda to`lib oqadi, yozga kelib bug`lanishning ortishi natijasida ba`zi daryolar butunlay qurib qoladi. Ularga Ebro, Tibr va Bolqon yarimorolining ba`zi daryolari kiradi.Yevropaning yirik daryosi Dunaydir. U Murakkab tipdagi daryolarga mansubdir. Dunayning yuqori qismi ancha sersuv yozda to`lib oqadi. O`rta dunay pastekisligida Tisa daryosini qo`shib oladi. Shuningdek u o`zining ilon izi yo‘nalishi bo‘ylab Vag, Drava, Sava, Shimoliy va Janubiy Morava kabi irmoqlarning qo`shib oladi. Bu irmoqlarning ko`pi qorlardan to`yinganligi uchun bahorda to`lib oqadi. Avgust, oktabr oylarida suvi kamayadi.Quyi Dunay- tipik tekislik daryosi bo`lib, sekin oqadi, qayiri bir oz boqoqlashgan, dengizga yaqinlashgan sari tarmoqlanib delta hosil qiladi.Quyi Dunay- tipik tekislik daryosi bo`lib, sekin oqadi, qayiri bir oz boqoqlashgan, dengizga yaqinlashgan sari tarmoqlanib delta hosil qiladi.Yevropa juda ko`llarga 6
boy. Asosiy ko`llar Venerin 5546 km2, Sayma - 1800 km2 Jeneva 586 km2, Bodin - 538 km2.Yevropada to`rtlamchi davri muz bosish davri qator ko`llarni hosil qilishga sabab bo`lgan. Ularning orasida Morena tektonik ko`lidir. Chuchuk suvning katta hajmlari xorijiy Yevropa hududida to'plangan. Bir yilda uning yuzasiga tushadigan atmosfera namligining umumiy miqdori 4148 km3 ni tashkil qiladi. Bu massaning taxminan yarmi (2175 km3) Jahon okeaniga quyiladi, qolgan qismi bug'lanadi va filtrlanadi, er osti suvlarini to'ldiradi. Yillik qayta tiklanadigan chuchuk suvlar yer usti (1200 km3 dan ortiq) va er osti (taxminan 900 km3) daryo oqimlari bilan ifodalanadi. Yevropa daryolarida chuchuk suvning bir martalik miqdori 60 km3, yangilanish davri esa 28 kun.Yirik suv havzalarida 430 km3 dan ortiq suv toʻplangan boʻlib, ulardan har yili 175 km3 dan ortigʻi toʻldiriladi. Yevropa yuzasida teng ravishda taqsimlangan oqim qatlamining balandligi 306 mm. Faqat bitta materikda - Janubiy Amerikada bu ko'rsatkich yuqoriroq (440 mm). Ammo Yevropaning maydoni kichik bo'lganligi sababli, uning global chuchuk suv oqimidagi ulushi ahamiyatsiz - 5,6%. Oqim miqdori suv balansi elementlarining nisbati bilan belgilanadi - atmosfera namligining tushishi, tuproqqa singib ketishi va sirtdan bug'lanishi. O'z navbatida, bu hajmlar mahalliy iqlim sharoitiga, sirt relyefiga va jinslarning litologik tarkibiga bog'liq. G'arbiy havo transportining xorijiy Yevropa hududi ustidan hukmronligi tufayli atmosfera yog'inlari miqdori g'arbdan sharqqa va shimoldan janubga yo'nalishda kamayadi. Birinchi navbatda quyosh issiqligining kelishiga bog'liq bo'lgan bug'lanish miqdori odatda zonalar bo'yicha o'zgarib turadi - Fennoskandiya shimolida 200 mm dan janubiy yarim orollarda 800 mm gacha. Shunday qilib, Yevropaning eng qurg'oqchil hududlari uning janubiy va janubisharqiy chekkalarida joylashgan bo'lib, u erda suv oqimining minimal qiymatlari qayd etilgan - 100 mm dan kam.
7
Togʻlarda (ayniqsa, shamol yonbagʻirlarida) suv oqimi koʻpayadi, tekisliklarda esa kamayadi. Yevropadagi eng yuqori oqim qatlami Skandinaviya tog'larida, Alp tog'larida, Dinar tog'larida, Pireneyning g'arbiy sektorida kuzatiladi. Ushbu tog‘ tizimlarining shamol yonbag'irlarida yiliga kamida 1200-1500 mm, ba'zi hollarda esa undan ham ko'proq yog'ingarchilik (masalan, Dinar tog'larida 4000 mm dan, Skandinaviyaning janubi-g'arbiy qismida 5000 mm dan ortiq) yog'adi. Shu bilan birga, Yevropaning salqin shimolida yiliga 100-130 mm dan ko'p bo'lmagan yog'ingarchilik bug'lanishi mumkin, Alp tog'larida - allaqachon 700-800 mm, O'rta yer dengizi tog'larida - 1300 mm. Biroq, suv balansining harajat qismi yog'ingarchilik miqdori bilan solishtirganda kamroq ahamiyatga ega bo'lib chiqadi, natijada Alp tog'larida, Dinar tog'larining g'arbida, Pireneyda, oqim qatlami hamma joyda 1000 mm dan oshadi. Vellebit massivida va Dinar tog'laridagi Kotor ko'rfaziga yaqin joyda - 1500 mm va Skandinaviya tog'larining g'arbiy qismida, Alp tog'larining markaziy va janubi-sharqiy sektorlarida - 2000 mm. Yuqori oqim darajasi (taxminan 1000 mm) Britaniya orollarining g'arbiy qismini, Pireney yarim orolining Kantabriya tog'larini, Shimoliy Apennin tog'larini va Skandinaviya tog'larining sharqiy makro yon bag'irini tavsiflaydi.