Qodirov to‘xtamurodning jahon geografiyasi fanidan tayyorlagan kurs ishi

18

19

Vigozero ko‘li.Ushbu ko‘l Rossiya hududida, Kareliya Respublikasida joylashgan. Uning maydoni 1143 kv. km. Ilgari Vigozero yarmi katta edi, ammo Oq dengiz-Boltiq kanali qurilishi paytida undagi suv sathi 7 metrga ko'tarildi. Ko'lning o'rtacha chuqurligi 6,2 m, eng chuqur joylarida esa 18 m ga etadi.Vigozeroga 25 ga yaqin daryo quyiladi, ulardan eng yiriklari Yuqori Vig,
Vojma va Segejadir. Ko‘ldan oqib chiqadigan yagona daryo - janubiy Vig. Malaren ko‘li.Ko'l Shvetsiyada joylashgan va 1172 kvadrat metr maydonni egallaydi. Uning o'rtacha chuqurligi bor-yo'g'i 13 m, maksimali esa 76 m ga yetadi, Ko‘lda suv hajmi 14 Ming km3 . Malarendan faqat bitta daryo, Norrström oqib chiqadi. Unga quyiladigan eng yirik daryolar Arbogaon, Enköpingson va Eskilstunaondir. Ko‘lning sharqiy qirg'og'i yaqinida Shvetsiya poytaxti - Stokgolm joylashgan. Oq ko'l maydoni 1290 kvadrat metrni tashkil qiladi.Undagi suvning umumiy hajmi esa 5,2 ming km3 tashkil etadi. ko'lning chuqurligi o'rtacha 4 m, pastdan sirtgacha bo'lgan maksimal masofa esa 20 m. Ko‘lga 17 ta daryo quyiladi, Oq ko'ldan faqat Sheksna oqib chiqadi.
8-Rasm.Malaren ko‘li.

20

4.YEVROPA SUVOMBORLARI VA KANALLARI
Yevropa ichki dengizlar bilan kuchli bo'linadi, ular orqali okeanning ta'siri materikning chuqurliklariga kiradi. Vertikal bo'linish natijasi yuqori tog'li iqlim zonalari, ayniqsa Alp tog'larida yaxshi ifodalangan; tog'lar va tekisliklarning teztez almashinishi mozaik iqlimga olib keladi.Umuman olganda, Yevropa yog'ingarchilik bilan yaxshi ta'minlangan; qirg'oqbo'yi mintaqalarida va tog'larda yiliga 1000 mm dan ko'proq tushadi, materikning katta qismida - 600-1000, Dunay tekisliklarida - 400-600 mm / yil, Ispaniyaning janubi-sharqida, Bolqon sharqida. Yarim orol, Skandinaviyaning ichki qismida, 400 mm dan kam.Yevropa zich gidrografik tarmoqqa ega, ammo ayniqsa yirik daryolarning shakllanishi uchun sharoit yo'q. Eng uzun daryo — Dunay (uzunligi — 2860 km, havzasining maydoni — 817 ming kv. km); qolgan daryolar ancha qisqaroq: Reyn — 1320 km, Elba — 1165 km, Vistula — 1068 km, Luara — 1020 km, Tagus — 1007 km, Ebro, Meuse, Odra, Rona, Sena va boshqalar. - 1000 km dan kam.Pastki yuzaning xususiyatlari va yog'ingarchilik rejimi daryo oqimi rejimida katta farqlarga olib keladi. Yevropaning shimolida Norvegiya, Shvetsiya va Finlyandiya daryolari, yozi issiq bo'lgan zonada - Atlantika, Polsha, Gersin, Dunay va Alp, O'rta er dengizi iqlimi zonasida - O'rta yer dengizi tipidagi daryolar ajralib turadi. Katta va ko'p o'rta daryolar murakkab oqim rejimiga ega, chunki ularning havzalari bir nechta iqlim mintaqalarida joylashgan Yevropaning ba'zi qismlarida - Finlyandiya, Skandinaviya, Shotlandiya, Daniya, Alp tog'larida ko'llar ko'p. Kelib chiqishi bo'yicha ular juda farq qiladi - muzlik, morena, sirk, tektonik, vulqon, karst, toshqin. Ulardan xo‘jalik maqsadlarida, ichimlik suvi ta’minoti va aholi dam olishi uchun keng foydalaniladi. Ko'llarning daryo oqimiga katta tartibga soluvchi ta'siri ko'p hollarda kuchaygan to'g'onlar orqali teskari suv olish natijasida qo'shimcha foydali sig'imlarni yaratish yo'li bilan ularning suv omborlariga aylanishi yoki mavjud tabiiy quvvatning yanada chuqurroq kamayishi hisobiga. Daryolar oqimining mavsumiy va yillararo tartibsizligi, turli hududlarda suv oqimi va yog'ingarchilikning teng bo'lmasligi daryolar oqimini suv omborlarini yaratish orqali tartibga solish zarurligini oldindan belgilab berdi. Ular suv toshqinlarini nazorat qilish va barqaror past suv oqimini oshirish uchun kerak. Shu bilan birga, xorijiy Yevropada ularga bo'lgan ehtiyoj ijtimoiy-iqtisodiy omillar bilan ham bog'liq edi.Qishloq xo'jaligi birinchi navbatda Yevropada suv omborlarini yaratishdan manfaatdor edi. Birinchi nisbatan yirik sugʻorish suv omborlari Rim davrida, miloddan avvalgi II-asrda Ispaniyada qurilgan. Keyin esa o'rta asrlarda. XIX-asrda Ispaniya, Italiya va janubiy Fransiyada sugʻoriladigan suv omborlari paydo boʻlgach, sugʻoriladigan yerlar maydoni sezilarli darajada kengaydi. Ispaniyada, masalan, XIX asrda. Umumiy hajmi 90 million kub metr bo‘lgan 15 ta yangi sug‘orish suv ombori qurildi. (Jahon registr..., 1976).Oʻrta asrlarda xorijiy Yevropada rivojlanayotgan hunarmandchilik va sanoatni mexanik energiya va suv bilan taʼminlash (don maydalash, arra kesish, shaxtalardan suv chiqarish, bolgʻa va moʻynalarni harakatga keltirish va boshqalar) uchun koʻplab hovuzlar va bir qancha kichik suv omborlari qurilgan. Iqtisodiyotning rivojlanishi bilan bu gidroelektrostansiyalar va suv omborlari hajmi ortdi.Ayrim joylarda suv havzalarini yaratishda kema qatnovi kanallari qurilishi ma'lum rol o'ynadi; masalan, XVII-asrda. Fransiyada Senani Luara bilan bogʻlovchi Briar kanali va Oʻrta yer dengizi va Biskay koʻrfazini bogʻlovchi (Garonna orqali) Janubiy kanal qurilgan. Ushbu kanaldagi eng katta suv omborlari Sen-Perroll (7 million kub metr) va Seton (23 million kub metr). XVIII asr oxiridan XX asr boshlarigacha kichik suv omborlari bo'lgan zich kanallar tarmog'i. Angliya, Belgiya,
Niderlandiyada,Shimoliy Germaniya va Polsha pasttekisliklarida (Markaziy
Germaniya, Dortmund-Ems, Ems-Veser, Oder-Havel, No-tets-Vistula kanallari va boshqalar) qurilgan. O'tgan asrning oxiridan boshlab suv energiyasidan foydalanishda yangi davr - GESlar qurilishi boshlandi. Agar birinchi GESlar kundalik tartibga solinadigan kichik suv omborlariga ega bo'lsa, energiya ta'minoti barqarorligini oshirish zarurati mavsumiy va ko'p yillik tartibga solish uchun suv omborlarini yaratishga olib keldi va tobora kattaroq daryolarda. Yevropadagi birinchi nasosli elektr stansiyalari (PSPP) keyinroq, 1920-yillarda paydo bo'lgan, ammo ular eng yuqori elektr yuklarining tez o'sishi tufayli so'nggi 10-15 yil ichida ayniqsa jadal qurila boshlandi.Bundan ham ko'proq suv omborlari, asosan kichiklari paydo bo'ldi ularning to‘silishi natijasida kema qatnovi mumkin bo'lgan daryolar, ya'ni to‘silgan past bosimli to'g'onlarni qurish. Main, Vezer, Mozel, Reyn daryolarida, Yuqori Dunayda va boshqalarda bunday suv omborlari gidroenergetika uchun ham ishlatiladi. So'nggi paytlarda ko'plab suv omborlari dam olish va sport uchun keng qo'llanilmoqda. Ma'lumotlardan ko'rinib turibdiki. Asrimizning boshlariga kelib, Yevropada nisbatan ko'p kichik va kichik suv omborlari mavjud edi. Ammo keyingi o'n yilliklarda ularning yaratilishi ancha tez sur'atlar bilan davom etdi. Buyuk Britaniya, Frantsiya, Germaniya, Italiya, Chexoslovakiyada suv omborlari soni va hajmining jadal o'sishi XXasrning birinchi o'n yilliklarida va keyinchalik sanoat rivojlanishi boshlangan mamlakatlarda (Ispaniya, Portugaliya, Norvegiya, Shvetsiya) boshlandi.(Tion, Finlyandiya, Polsha, Bolgariya, Ruminiya,sobiq Yugoslaviya hududida va boshqalar), - asosan Ikkinchi jahon urushidan keyin.Xorijiy Yevropada hozirda umumiy hajmi 215-220 mln kub metr boʻlgan 2,5 mingdan ortiq suv omborlari mavjud. Biz suv omborlarining maydoni 10-12 ming kvadrat metrni tashkil qiladi, va yirik ko'llar-suv omborlari; Inari, Saima, Satisyaure, Yumisko, Pielinen, Tunskoe, Brienzskoe va boshqalar) hisobga olingan holda, u kamida 30-32 ming kvadrat metrni tashkil qiladi , ya'ni xorijiy Yevropaning umumiy maydonining
taxminan 0,5% ni tashkil qiladi. Deyarli barcha Yevropa mamlakatlarida suv omborlari mavjud. Ularning umumiy hajmidagi eng katta ulush Janubiy Yevropa mamlakatlariga to'g'ri keladi. Tabiiy va iqtisodiy sharoitlarning xilma-xilligi tufayli turli mamlakatlardagi suv omborlarining maksimal va o'rtacha o'lchamlari bir xil emas. Skandinaviya mamlakatlarida yerning qishloq xoʻjalik qiymati pastligi va koʻllarning koʻpligi tufayli nisbatan yirik suv havzalarini yaratish mumkin edi; Ispaniya, sobiq Yugoslaviya davlatlari, Gretsiya va boshqa ba'zi mamlakatlarning bir qator tog'li hududlari haqida ham shunday deyish mumkin.Yevropada suv omborlarining taqsimlanishi boshqa qit'alarga qaraganda ko'proq. Bu suv omborlaridan ko'p maqsadli foydalanish bilan tavsiflanadi; ularning ko'pchiligining asosiy maqsadi gidroelektrostansiyalarning ishlashini ta'minlash, suv ta'minoti va sug'orish bo'lib, oxirgi suv iste'molchilarining roli doimiy ravishda ortib bormoqda.Ko'p yillar davomida daryolar oqimini tartibga soluvchi suv omborlari kam, chunki yer juda kam, daryo vodiylarida joylashgan ko'plab ob'ektlar katta tarixiy, me'moriy va landshaft qiymatiga ega. Yevropadagi suv bosgan yerlar va ob'ektlarni iqtisodiy, ekologik, madaniy, estetik va boshqa pozitsiyalardan baholash uchun boshqa ko'plab mintaqalarga qaraganda qat'iyroq mezonlar mavjud. Mavsumiy tartibga soluvchi suv omborlari asosan baland tog'larda, kamroq tog' oldi hududlarida joylashgan. Nisbatan sig'imli suv omborlarining ko'pchiligi, ayniqsa Shimoliy Yevropada, Buyuk Britaniyaning shimolida va Shveytsariyada joylashgan ko'llar tomonidan yaratilgan.Kichik suv omborlarining ko'plab tizimlari birgalikda kompensatsiyalangan oqimni tartibga solishni amalga oshiradi, bu ba'zi hollarda sezilarli suv toshqini bilan kattaroq suv omborlarini yaratishni rad etishga imkon beradi.
24
Xorijiy Yevropada kichik, kichik va o'rta suv omborlari ustunlik qilganligi sababli, ularning atrof-muhitga ta'siri ko'plab yirik va eng katta suv omborlari mavjud bo'lgan hududlarga nisbatan nisbatan kichikdir. Ushbu ta'sirning muhim ko'rsatkichlaridan biri erning suv bosish maydonidir. Yevropada, taxminiy hisobkitoblarga ko'ra, suv omborlari 0,7-1,0 million gektardan ko'p bo'lmagan, ya'ni boshqa qit'alarga qaraganda ancha kam. Suv havzalarining kichikligi tufayli unga tutash hududlarni suv bosishi, qirgʻoqlarning shaklini oʻzgartirish, iqlim oʻzgarishi va boshqalar, shuningdek, koʻpchilik daryolarning quyi oqimida tabiiy sharoitlarning oʻzgarishi koʻlami kichikdir. Iqtisodiyotdagi buzilishlar ham mo'tadil deb hisoblanishi mumkin. Yevropadagi barcha suv omborlarining ta'sir zonalaridan dunyodagi eng yirik suv omborlarining ta'sir zonalaridan ko'ra kamroq. 9-Rasm kil kanali.