|
Yaponiya-Amerika munosabatlaridagi yangi bosqich. Qoʻshma Shtatlar Yaponiyaning asosiy tashqi hamkori boʻlib qoldi va u bilan har tomonlama aloqalar rivojlanib va chuqurlashib bordi. Ikkalasining oʻzaro bogʻliqligi mamlakatlar, ziddiyatlar bir vaqtning oʻzida oʻsdi. Tashqi savdo aloqalarining dinamikasi buning yaqqol dalili edi. 1975-1985-yillar davomida Yaponiyaning AQShga eksporti ID milliarddan 65,2 milliard dollarga oʻsdi va uning Yaponiya eksportidagi ulushi 20 foizdan 37,2 foizgacha oʻsdi. Aksincha, AQShdan importning umumiy oʻsishi bilan 11,6 milliarddan 25,7 milliard dollargacha uning ulushi 20,1 foizdan 19,9 foizgacha kamaydi. Ikki mamlakat oʻrtasida ilgari deyarli muvozanatlashgan savdo aylanmasi AQSh uchun keskin kamomadga aylandi, Yaponiya foydasiga 1985-yilda 39,4 milliard dollarga, 1986-yilda esa 51,4 milliard dollarga etdi.11 Xuddi shu holat Yaponiyaning boshqa rivojlangan davlatlar bilan savdo-sotiqida ham kuzatilgan. Xuddi shu davrda Yevropa hamjamiyati mamlakatlari bilan savdo-sotiqda nomutanosiblik keskin oshdi. Yaponiya eksportining importdan ortiqligi bu holda 1986-yilda 16,6 milliard dollarni tashkil etdi.
Yaponiya va Qoʻshma Shtatlar oʻrtasidagi ziddiyatlar, avvalgi kabi, alohida tovar buyumlari (Yaponiya toʻqimachilik buyumlari, poʻlat, rangli televizorlarni eksport qilish) boʻyicha nizolardan tashqariga chiqdi va butun iqtisodiy aloqalarni qamrab oldi. Yaponiyaning iqtisodiy qudrati oshib, xorijiy sarmoyalarni jalb qilish imkoniyatlari kengaygan sari Yaponiyaning AQShdagi investitsiyalarining tez oʻsishi bilan bogʻliq yangi qarama-qarshiliklar paydo boʻldi. 1986-1989-yillarda Yaponiyadan Qoʻshma Shtatlarga qariyb 35 milliard dollarlik toʻgʻridan-toʻgʻri sarmoya kiritildi, bu Amerikaliklar orasida “Amerikani yaponlar sotib olish” haqida gaplashishga asos boʻldi.
Amerika Qoʻshma Shtatlari bosimi ostida Yaponiya ichki talabni kengaytirish va tayyor mahsulotlar importini ragʻbatlantirish orqali tashqi savdo balansidagi muvozanatni kamaytirishga qaratilgan chora-tadbirlarni bir necha bor eʼlon qildi. Xorijiy sanoat mahsulotlarining Yaponiya bozoriga kirib kelishiga toʻsqinlik qiluvchi avvalgi toʻsiqlar olib tashlandi, bojxona tariflari dunyodagi eng past narxlardan biriga aylandi. Biroq, Qoʻshma Shtatlarda ushbu choralarning barchasi yetarli emas deb hisoblandi.
1989-yilda Prezident Jorj V.Bushning taklifiga binoan muntazam ravishda Yaponiya-Amerika maslahatlashuvlari ikki mamlakat iqtisodiy tuzilishidagi farqlardan kelib chiqadigan savdo balansini tuzatishga kirishdi.
Iqtisodiy ziddiyatlarni yumshatish maqsadida Yaponiya hukumati AQShning Osiyo va Tinch okeanida kuchli ittifoqchisiga ega boʻlishidan manfaatdorligi haqida tez-tez taxmin qilar edi. Yaponiya AQSh bilan oʻz diplomatiyasining barcha jihatlari boʻyicha maslahatlashib, AQShning global yoʻnalishi va yapon-Amerika “xavfsizlik shartnomasi” ning xalqaro ahamiyati bilan birdamligini taʼkidladi.
“Xavfsizlik shartnomasi” ning koʻlami 1978-yilda qabul qilingan “Mudofaa boʻyicha ikki tomonlama hamkorlikning rahbarlik tamoyillari” deb nomlangan hujjatda aniqlangan va kengaytirilgan. Uning asosida harbiy aloqalar kuchaytirildi, shu jumladan harbiy operatsiyalarni rejalashtirish, qoʻshma mashgʻulotlar oʻtkazish va hk. Shu bilan birga, Yaponiya hukumati konstitutsiyaning 9-moddasi borligini eslatishni unutmagan, ular “Yaponiya qonunlariga muvofiq amalga oshiriladi”. Ichki muxolifatning fikrini inobatga olgan holda, “Yoʻl-yoʻriq printsiplari” da harakatlarni koʻzda tutgan holda eslatma qoʻyadi.
1980-yillarning boshlarida Qoʻshma Shtatlar Yaponiyadan oʻz mudofaasi va oʻz hududida Amerika qoʻshinlarini saqlash uchun xarajatlarni koʻpaytirishni talab qildi. Yaponiyada ham “Sovet tahdidi” ni nazarda tutgan holda mudofaa xarajatlarini cheklashdan voz kechish zarurligi toʻgʻrisida koʻp gapirishadi.
Nakasona Reagansni oʻz uyida qabul qiladi (1983-yil 11-noyabr)
1983-yil yanvar oyida Vashingtonda Bosh vazir Nakasone va AQSh prezidenti Reyganning uchrashuvidagi qoʻshma yakuniy bayonotda Tinch okeanidagi ikki mamlakatning “umumiy taqdiri” taʼkidlandi. Yaponiya va Amerika Qoʻshma Shtatlari rahbarlari Sovet Ittifoqiga nisbatan qattiq yoʻldan borishga kelishib oldilar. Amerika matbuoti uchun Nakasone Yaponiyaning “tutib boʻlmaydigan samolyot tashuvchisi” boʻlishga intilishi va Amerikaning Osiyodagi harbiy-strategik tizimiga qoʻshgan hissasini kengaytirishga, shu jumladan Yaponiya qirgʻoqlari yaqinidagi xalqaro boʻgʻozlarni toʻsib qoʻyishga tayyorligi toʻgʻrisida jangovar bayonot berdi. Nakasonening ushbu soʻzlari Yaponiya jamoatchiligida gʻazabni keltirib chiqardi.
1987-yilda Yaponiya va AQSh oʻrtasida Amerika “Strategik mudofaa tashabbusi” doirasida yapon firmalarining ilmiy-tadqiqot va konstruktorlik ishlarida ishtirok etishi toʻgʻrisida kelishuvga erishildi. Xuddi shu yili Nakasone Yaponiyaning mudofaa xarajatlarini yalpi ichki mahsulotning 1 foizidan oshirib yuborishga muvaffaq boʻldi, ammo hukumatning bu qarori shunchalik yoqimsiz ediki, u keyinchalik taʼqib ham qilinmadi. Yaponiya yana avval eʼlon qilingan cheklovga muvofiqligini qaytadan boshladi.
“Fukuda doktrinasi” ni amalga oshirish. Yaponiya Amerika Qoʻshma Shtatlari bilan munosabatlarga eng yuqori ustuvorlikni izchillik bilan berib kelmoqda, uning alohida manfaatlari zonasi - bu eng katta faollik va mustaqillikni namoyish etgan Osiyo-Tinch okeani mintaqasi edi.
1977-yilda Bosh vazir Fukuda va AQSh prezidenti Kartyer oʻrtasidagi Vashington uchrashuvida Yaponiyaning Janubi-Sharqiy Osiyodagi siyosatini jonlantirish toʻgʻrisida kelishuvga erishildi. Yaponiya hukumati rahbarining ushbu mintaqa davlatlariga tashrifi chogʻida Yaponiyaning Janubi-Sharqiy Osiyodagi siyosatining quyidagi tamoyillarini belgilab beruvchi “Fukuda doktrinasi” eʼlon qilindi: Yaponiya hech qachon harbiy qudratga ega boʻlmaydi; siyosat, iqtisodiyot va madaniyat sohalarida Janubi-Sharqiy Osiyo xalqlari assotsiatsiyasiga (JSHOXA) aʼzo mamlakatlar bilan aloqalar oʻzaro ishonch va samimiylikka asoslangan boʻladi; Yaponiya JSHOXA mamlakatlari va Hindiston Xitoylari oʻrtasidagi hamkorlikni rivojlantirishga hissa qoʻshadi. Fukuda JSHOXA davlatlariga moliyaviy yordam vaʼda qildi, ushbu mamlakatlar rahbarlarining Yaponiya vakillari bilan yillik jamoaviy uchrashuvlariga asos yaratdi (keyinchalik AQSh va boshqa baʼzi davlatlarning vakillari bunday uchrashuvlarda ishtirok eta boshladilar).
“Fukuda doktrinasi” ning paydo boʻlishi Yaponiya oʻzining xavfsizligini taʼminlash nuqtai nazaridan Janubi-Sharqiy Osiyodagi vaziyatga katta ahamiyat berganligini koʻrsatdi. Bu Yaponiyaning iqtisodiy taʼsirni kengaytirish uchun qulay siyosiy sharoitlar yaratish, mintaqa mamlakatlari aholisining urush yillaridagi imperatorlik siyosati natijasida Yaponiyaga boʻlgan ishonchsizligini yoʻq qilish istagidan dalolat berdi. JSHOXA mamlakatlari bilan munosabatlarga eʼtibor qaratib, Yaponiya butun mintaqadagi aloqalarni rivojlantirish yoʻlini yopishni istamadi, JSHOXA aʼzolarining qoʻshnilari - Vetnam, Laos va Kambodja bilan munosabatlarini normallashtirishda vositachi boʻlishga intildi.
Yaponiyaning JSHOXA mamlakatlariga eʼtiborini kuchaytirishi 1983-1990-yillarda ular bilan tovar ayirboshlashning ikki baravar koʻpayishiga olib keldi. Tovar ayirboshlash hajmi 62 milliard dollarga yetdi. Yaponiya JSHOXA mamlakatlari uchun eng katta bozorga aylandi, bu yerda ularning eksportining 1/3 qismi (AQShga - 1/4) yoʻnaltiriladi. Shunga qaramay, JSHOXA mamlakatlari, Indoneziya va Bruneydan tashqari, Yaponiyaga yirik neft yetkazib beruvchilar, u bilan savdoda katta salbiy muvozanatga ega edi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
