Социолингвистика

2.2. Ijtimoiy-kommunikativ tizim
Muayyan lisoniy hamjamiyatda qo‘llaniladigan, funksional jihatdan bir-birini to‘ldiradigan, o‘zaro aloqada bo‘lgan kodlar yoki subkodlar majmuyi ijtimoiy-kommunikativ tizimni tashkil qiladi.
Bu o‘rinda “funksional jihatdan to‘ldirish” ifodasini izohlash lozim bo‘ladi. “Funksional jihatdan to‘ldirish” ijtimoiy-kommunikativ tizimni tashkil qiladigan kodlar va subkodlardan har biri o‘zining funksiyasiga (ayni paytda ular funksiyasiga ko‘ra bir-birini to‘ldiradi) egaligini bildiradi. Masalan, adabiy tilning ilmiy, rasmiy, publisistik, badiiy va h.k. uslublari o‘ziga xos maxsus vazifalarga ega bo‘lishi bilan birga, funksional jihatdan bir-birini to‘ldirib, jamiyatning kommunikativ ehtiyoji va muloqotning barcha sohalariga xizmat qiluvchi tizimni tashkil qiladi.
Ko‘p tillilik jamiyatida ijtimoiy-kommunikativ tizimni turli tillar tashkil qiladi va kommunikativ funksiyalar ular orasida taqsimlanadi (bu o‘rinda tillardan har biri subkodlarga: dialektlarga, jargonlarga, uslublarga bo‘linishi mumkin).


2.3. Lisoniy kod
Har bir lisoniy hamjamiyatda muayyan muloqot vositalari: til, dialekt, jargon va tilning uslubiy ko‘rinishlaridan foydalaniladi. Har qanday muloqot vositasini kod deb atash mumkin.
Demak, kod muloqot vositasi bo‘lib, u tabiiy tillar (o‘zbek, rus, ingliz va h.k.) hamda sun’iy tillar: esperanto yoki zamonaviy mashina tillari, morze alifbosi, turli signallar va boshqalarni o‘z ichiga oladi. Tilshunoslikda kod deganda lisoniy shakllar: til, hududiy yoki ijtimoiy dialekt, shahar koynesi tushuniladi.
“Kod” termini bilan bir qatorda “subkod” termini ham ishlatiladi. Masalan, hozirgi o‘zbek milliy tilining subkodlari bu – adabiy til, hududiy dialektlar, ijtimoiy jargonlar, shahar (Toshkent) koynesi hisoblanadi.
Subkodlar ham o‘z navbatida turlarga bo‘linib, tarkibiga quyi darajadagi subkodlarni kiritishi mumkin. Masalan, rus adabiy tili milliy tilga nisbatan subkod bo‘lgani holda, ikki turga: kodlashgan va so‘zlashuv tillariga ajraladi. Bulardan har biri o‘ziga yarasha vazifalariga ko‘ra bir-biridan farqlanadi: kodlashgan til nutqning adabiy shaklida, so‘zlashuv tili esa nutqning kundalik og‘zaki shaklida qo‘llaniladi. O‘z navbatida kodlashgan adabiy til ilmiy, rasmiy, publisistik, badiiy va h.k. uslublarga bo‘linadi. Bunga o‘xshash holat so‘zlashuv tilida ham kuzatiladi¹².
Rus sotsiolingvistikasida subkodlar ko‘pincha til mavjudligi shakllari, G‘arb sotsiolingvistikasida registrlar, deb ham yuritiladi.