Социолингвистика

2.4. Til qo‘llash sohasi
Inson faoliyatining turli sohalariga: ishlab chiqarish, ta’lim, ilm-fan, tijorat, maishiy turmush va boshqalarga muvofiq til (agar gap ko‘p tilli jamiyat haqida borayotgan bo‘lsa, u holda, tillar) qo‘llashning turli sohalari ajratiladi.
Til qo‘llash sohasi so‘zlashuvchilarning muayyan til vositalari va ularning bir-biri bilan birikuv qoidalarini tanlab olib amalga oshishini qondiradigan, bir xil kommunikativ ehtiyojlarni xarakterlaydigan til tashqarisidagi muhitdir.
Til vositalari va ularni bir-biri bilan birikuv qoidalarini tanlab olish natijasida inson faoliyatining muayyan sohasi bilan ma’lum lisoniy kod (subkod)ga bog‘liq holda, ko‘proq yoki kamroq barqaror (mazkur til hamjamiyati uchun) bo‘lgan an’ana shakllanadi. Masalan, o‘rta asrlarda Yevropada ibodatda va ilmiy sohada qo‘llanilgan lotin tili kommunikativ vosita vazifasini o‘tagan. Rossiyada uzoq vaqt davomida cherkov-slavyan tili madaniy-kommunikativ vosita rolini bajargan. Bugungi kunda Pomirda pomir tillaridan bo‘lgan yozuvsiz shugnan tili oila ichi va kundalik muloqotda qo‘llanilsa, rasmiy doirada, shuningdek, “begonalar” bilan muomala jarayonida tojik va rus tillaridan foydalaniladi.


2.5. Adabiy til
Adabiy til (standart) umumxalq tilining ishlangan, sayqal berilgan, grammatik qonun-qoidalarga rioya qilinadigan, ma’lum me’yorga solingan, umummajburiy va qonuniy to‘g‘ri qo‘llanadigan, xalqning turli madaniy ehtiyojlariga xizmat qiluvchi tildir. Adabiy til jamiyatning ilm-fan, ta’lim, adabiyot, diplomatiya, xuquqshunoslik, ish yuritish, turli tashkilotlar va ziyolilarning kundalik hayotida ishlatiladigan milliy til ko‘rinishidir. Adabiy tilga muomala jarayonida qo‘llanadigan shevaga, so‘zlashuvga xos bo‘lgan so‘zlarning ishlatilmasligi xosdir.
Ingliz tilshunosligi an’analariga ko‘ra, adabiy til standard language, standard English deb yuritiladi. Shuningdek, standartlashgan adabiy til termini ham qo‘llaniladi. K. Naringzning fikricha, standartlashgan adabiy tilning mavjudligi har qanday rivojlangan jamiyat uchun xosdir. Til uchta asosiy vazifani bajaradi: 1) birlashtiruvchi – mazkur til dialektlarida so‘zlashuvchilar orasidagi tushunmovchilikni oldini oladi; 2) chegaralovchi – tilni boshqa tillardan chegaralash imkoniyatini beradi; 3) nufuzli - tilning hamma variantlaridan ustun turadi.
Adabiy til milliy tilning boshqa shakllaridan quyidagi o‘ziga xos xususiyatlari bilan farqlanadi:
1) kodlashgan tarmoq: u barcha adabiy tilda so‘zlashuvchilar uchun yagona va umummajburiy bo‘lib, unga turg‘un me’yor xosdir va bu me’yor ma’lum maqsadda madaniylashadi;
2) yarim funksional tarmoq: undan inson faoliyatining turli sohalarida foydalaniladi. Adabiy til har xil sohalarda turli vazifalarda ishlatilishiga ko‘ra a) badiiy-adabiy (proza, poeziya, dramaturgiya) tili; b) adabiy tilning og‘zaki shakli; a) funksional uslublar (ilmiy, rasmiy, publitsistik, diniy)ga ajraladi.
3) adabiy til hududiy dialektlar, sodda so‘zlashuv, ijtimoiy va kasbiy jargonlarga nisbatan ijtimoiy jihatdan nufuzli hisoblanadi. Madaniyatning tarkibiy qismi bo‘lgan adabiy tilda milliy til kommunikativ tarmoqlarining barcha vakillari so‘zlashadi.
Adabiy til tarqalishining yetakchi manbalari ta’lim (maktab, o‘quv yurtlari va h.k.) hamda ommaviy axborot vositalari (matbuot, radio va televideniye) hisoblanadi.