Suv xo’jaligini tashkil etish va boshqarish” fakulteti

5.Mehnat va ish haqini hisobga olish.
Hozirgi xo'jalik yuritish sharoitida ishlab chiqarish korxonalarining bosh vazifasi turmush farovonligini yanada ko'tarish, ijtirnoiy ishlab chiqarish, ijtimoiy o'sib borish, xalq xo'jaligini jadal rivojlantirish yo'li bilan mehnat unumdorligini oshirish, milliy daromadni o'stirishdan iborat. Mehnat va ish haqini hisoblash, hisob ishlarining aniq va tezkor ma'lumotlar talab qiluvchi eng muhim va qiyin sohalaridan biridir. Unda xodirnlar sonini o'zgartirish, ish vaqtining sarflanishi, ish haqi fondi, korxonaning har bir xodirni bilan hisob-kitoblar aks ettiriladi. Mehnat va ish haqi hisobining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: 1. Ish vaqtining to'g'ri sarflanishi ustidan nazorat olib borish. 2. Sarflangan mehnat yoki ishlab chiqilgan mahsulotni tegishli hujjatlarda o'z vaqtida va to'g'ri aks ettirish. 3. Hisoblangan ish haqini kalkulyatsiya obyektlari o'rtasida to'g'ri taqsimlash. 4. Ish haqi va mehnatga haq to'lashning ilg'or usullarini amalga oshirish. 5. Mehnatga haq to'lash fondining to'g'ri sarflanishi ustidan nazorat olib borish. Xodirnlar bajaradigan ish turlariga ko'ra ikki guruhga bo'linadi: 1. Ishchilar. 2. Xizmatchilar. Xizmatchilar o'z navbatida quyidagi darajalarga bo'linadi: rahbarlar, mutaxassislar va boshqalar. Ishchilar tarkibiga moddiy ne'rnatlarni yaratish, tuzatish, yuklarni ko'chirish, yo'lovchilar tashish, bevosita moddiy xizmatlar ko'rsatish bilan band bo'lgan xodirnlar kiradi. Xizmatchilar tarkibiga esa rahbarlar, mutaxassislar va boshqa xodirnlar taalluqlidir. Rahbarlar tarkibiga korxona va uning tarkibiy bo'linmalarida rahbarlik lavozimini egallab turgan xodirnlar (direktor, uning o'rinbosarlari, bosh muhandis, bosh iqtisodchi, bosh buxgalter, bosh texnolog) va boshqalar kiradi. Mutaxassislar tarkibiga muhandislar, iqtisodchilar va boshqa iqtisodiy hamda muhandislik-texnikaviy ishlar bilan band bo'lgan xodimlar kiradi. Boshqa xodimlar toifasiga hujjatlami tayyorlash, rasmiylashtirish ishlarini olib boruvchi, xo'jalikka xizmat qiluvchi boshqa xodimlar (kassirlar, nazoratchilar, tabe1chilar, ish yurituvchilar va hokazolar) kiradi. Xalq xo'jaligida ishchi mehnatiga tarif tizimi asosida sarflangan mehnat miqdori va sifatiga muvofiq haq to'lanadi. Tarif tizimi - tarif malaka ma'lumotnomasi, tarif setkasi va tarif stavkasi kabi tushunchalami o'z ichiga oladi. Korxonada ishchilaming ishlab chiqarish tavsifi tarif-malaka ma'lumotnomasida keltiriladi. Ushbu hujjat ishchilar malakasini aniqlash va ularga razryad belgilashda asos bo'lib xizmat qiladi. Tarif setkasi - razryadlar va ularga tegishli bo'lgan koeffitsientlari ko'rsatilgan hujjatdir. Hamma korxonalarda birinchi razryadning tarif koeffitsienti 1 ga teng bo'Jib, razryad ortgan sari tarif koeffitsienti ham ortib boradi. Tarif stavkasi - ishchining razryadiga muvofiq unga ma'lum vaqt birligi (kun, soat) uchun to'lanadigan haq miqdorini aniqlaydi. Odatda, tarif stavkasi l-razryad uchun belgilanib, qolgan razryadlar tarif koeffitsientiga ko'paytirish yo'li bilan aniqlanadi. Ish haqi ikki shakldan iborat: 1. Ishbay. 2. Vaqtbay. Amalda ishbay ish haqi shaklining oddiy, mukofot va akkord tizimlari qo'lIaniladi. Oddiy ishbay - ishlab chiqarilgan mahsulot sonini ishbay narxiga ko'paytirish yo'li bilan ish haqi aniqlanadi. Ishbay mukofot shaklida ishchi asosiy ish haqidan tashqari ma'lum ishlab chiqarish yutuqlariga erishganligi uchun muJ

6.Ishlab chiqarish xarajatlari, mahsulot (ish, xizmatlar) tannarxini aniqlashni hisobga olish.
O'zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi tomonidan tasdiqlangan «XarajatJar tarkibi to'g'risidagi Nizom» buxgalteriya hisobi va hisoboti to'g'risidagi amaldagi qonunchilikka muvofiq, xo'jalik yurituvchi subyektIar, jismoniy va huquqiy shaxslar O'zbekiston Respublikasi, rezidentIar, mahsulotlar, ish, xizmatIar tannarxiga kiritiladigan xarajatlami aniqlashning bir xilligini ta'minlash maqsadida ish lab chiqilgan. BuxgaIteriya hisobining asosiy maqsadi xo'jalik yurituvchi subyektlaming bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobatiga bardoshliligini aniqlashdir. Ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish vazifalari quyidagilardan ~~ . 1. Mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish bilan bog'liq haqiqiy xarajatlami o'z vaqtida to'liq hisobda aks ettirish. 2. Mahsulot ishlab chiqarish jarayonida pul, material va mehnat resurslaridan to'g'ri foydalanish ustidan nazorat olib borishni ta'minlash. 3. Mahsulot turlari bo'yicha ishlab chiqarish rejasi bajarilishini nazorat qilish. 4. Mahsulot ayrim turlarining haqiqiy tannarxini hisoblash. 5. Ishlab chiqarishda foydalanilmagan zaxiralarini aniqlash. 6. Xo'jalikda brak hisobiga nobudgarchiliklar va boshqa ishlab chiqarishdagi unumsiz xarajatning bo'lishiga qarshi kurash olib borish. 7. Ishlab chiqarish xo'jalik hisobi faoliyati natijalarini aniqlash. «Xarajatlar tarkibi to'g'risida»gi Nizomda xarajatlami turkumlash va moliyaviy natijalaming tarkib topishining asosiy qoidalari bayon etilgan. Mazkur Nizomga muvofiq hamma xarajatlar quyidagicha guruhlanadi: 1. Mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga qo'shiladigan xarajatIar. 2. Ishlab chiqarish tannarxiga qo'shilmaydigan, arnmo asosiy faoliyatdan olinadigan foydadan hisobga olinadigan davr xarajatlariga qo'shiladigan xarajatlar. 3. Korxona umumxo'jalik faoliyatidan olinadigan foyda yoki zararlarda hisobga olinadigan korxona moliyaviy faoliyati bo'yicha xarajatlar. 4. Daromaddan yoki foydadan soliqlar to'langunga qadar foyda yoki zarar hisob-kitobida hisobga olinadigan tasodifiy zararlar.
Mahsulot ishlab chiqarisb xarajatlarining guruhlanishi
Guruhlanish turi Xarajat turlari
Ishlab chiqarish jarayonidagi iqtisodiy o'miga qarab Asosiy va doimiy
Tarkibiga qarab Kompleks va bir elementli
Tannarxga o'tkazish usuliga qarab To'g'ri va egri
Ishlab chiqarish hajmiga qarab O'zgaruvchan va o'zgarmas
Yuzaga kelishiga qarab Doimiy va bir vaqtli
Ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etishiga qarab IshIab chiqarish va tijorat
Samaradorlikka qarab Samarali va samarasiz
Ishlab chiqarish xarajatlari iqtisodiy mazmuniga ko'ra 2 guruhga bo'linadi: 1. Asosiy xarajatlar. 2. Ishlab chiqarishni tashkil etish va unga xizmat qilish bilan bog'liq xarajatlar. Asosiy xarajatlarga mahsulot ishlab chiqarishning texnologik jarayoni bilan bevosita bog'liq xarajatlar kiradi. Masalan: texnologik maqsadlar uchun ishlatiladigan xomashyo, material, yordamchi material, yoqilg'i, elektr quvvati, ishlab chiqarishda band bo'lgan ishchilaming asosiy va qo'shimcha ish haqi hamda ijtimoiy sug'urtaga qilinadigan ajratmalar va boshqa xarajatlar. Ishlab chiqarishni tashkil qilish hamda unga xizmat qilish bilan bog'liq xarajatlarga umumiy ahamiyatdagi va boshqa ishlab chiqarish xarajatlari kiradi. HO
Mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilishda tannarxga o'tkazish nuqtayi nazaridan xarajatJar bevosita (to'g'ri) va bilvosita (egri) xarajatlarga bo'linadi. Bevosita xarajatlar deb, mahsulotning ayrim turlari tannarxiga to'g'ri o'tkaziladigan xarajatJarga aytiJadi. MasaIan: texnologik mahsulotJar uchun sarflangan xomashyo va asosiy materiaIlar, ishlab chiqarishda band bo'lgan ishchilarning asosiy mehnat haqi va boshqaIar. Bilvosita xarajatlar deb, hisobot oyi davomida yig'ib taqsimlovchi schyotlarda hisobga olinib, tannarxni kaIkulyatsiya qilishda mahsulotning ayrim turlari tannarxiga biron-bir ko'rsatkichga mutanosib ravishda taqsimlash yo'li bilan qo'shiladigan xarajatJarga aytiladi. Mahsulot hajmiga bog'liqliklar nuqtayi nazaridan xarajatlar o'zgaruvchan va shartli doimiy (o'zgarmaydigan) xarajatlarga bo'linadi. Iqtisodiy mohiyatiga ko'ra o'zgaruvchan xarajatlar asosiy xarajatlarga shartli-doimiy (o'zgarmaydigan) xarajatJar esa ishlab chiqarishni tashkil qilish va unga xizmat qilish bilan bog'liq xarajatJarga tenglashtiriladi. Xarajatlar tarkibi O'zbekiston Respublikasida «Mahsulot (ish va xizmat)larni ishlab chiqarish va sotish xarajatJarining tarkibi hamda moliyaviy natijaIarni shakllantirish tartibi to'g'risidagi Nizom»da belgilab qo'yilgan. Ushbu Nizomga muvofiq xarajatJar ikki guruhga bo'linib hisobga olinishi belgilangan: 1) mahsulot tannarxiga kiritiladigan xarajatJar; 2) mahsulot tannarxiga kiritilmaydigan xarajatJar. Bundan tashqari, moliyaviy faoliyat bo'yicha harnda favqulodda xarajatlar alohida hisobga olinadi.
KORXONA XARAJATLARI
Asosiy faoliyatga doir xarajatlar
Asosiy bolmagan faoliyatga doir xarajatlar
(SOtiSh tannarxiga kiritilgan Xarajatlar)
( Davr xarajatlari )
( Kelgusi davr xarajatlari )
\' YuqondagilardaIl kelib Chiqlb xarajatlar quyidagicha gtiriililanadi: 1. Mahsulot ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar: a) bevosita va bilvosita material xarajatlar; b) bevosita va bilvosita mehnat haqi xarajatlari; c) boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar, shu jumladan ishlab chi qarish xususiyatiga ega bo'lgan ustama xarajatlar. ! 2. Davr xarajatlari (operatsion xarajatlar): a) mahsulot sotish xarajatlari; b) ma'muriy yoki boshqaruv xarajatlari; c) boshqa operatsion xarajatlar va zararlar; 3. Moliyaviy faoliyat bo'yicha xarajatlar: a) foizlami to'lash bo'yicha xarajatlar; b) xorijiy valuta bilan operatsiyalar bo'yicha kurslardagi salbiy farqlar; , • c) qimrnatbaho qog'ozlarga qo'yilgan mablag'lami qayta baholas~ natijasidagi zararlar; , d) moliyaviy faoliyat bo'yicha boshqa xarajatlar; I 4. Favqulodda xarajatlar daromad (foyda)dan olinadigan soliq ~o'lagunga qadar foyda va zararlarni hisoblab chiqishda hisobga olinadi. ! Kalkulyatsiya obyekti bu, korxonalarda tayyorlangan ayrim ~ahsulotlar, yarim tayyor mahsulotlar, biron-bir buyurtma turi yoki ~ajlUiladigan xizmat turlaridan iborat. Korxona uchun kalkUlyatsi3 obyektining ro'yxati avvaldan ishlab chiqiladi va mutasaddi xodiml ~omonidan tasdiqlanadi.' Xarajatlar hisobi va kalkulyatsiya qilinishn tashkil qilishda kalkulyatsiya birligini to'g'ri tanlash ham katta ahami1 :yatga ega.