T o s h k e n t a b L a L l I b n s I n o n o m I d a g L

yetmagan.
Masalan, tabiatda sodir 
hoMib turuvchi vahimalik hodisalar (momaqaldiroq, chaqmoq, 
yer qimirlashi, vulqon otilib chiqisbi va h.k.) haqida fantastik 
flkrlar paydo boMgan. Odam lar bu hodisalarni keltirib chiqaruvchi 
qandaydir g'ayritabiiy kuchlar boMsa kerak, deb o ‘ylaganlar. 
Kasalliklar haqida ham shunday flkr yuritganlar. Masalan, kasallik 
paydo qiluvchi qandaydir johil kuch boMsa kerak, deb faraz
1«
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qilganlar. Bunday tushunchaning eng qadimiysi feteshizm, ya'ni 
atrof tabiat va undagi narsalami vnhimali qilib tasawur etishdir. 
Bu tushunchaga binoan tabiat va undagi mavjud narsalarda qandaydir 
g'ayritabiiy kuch bor, shu kuch kasalliklarni ham keltirib 
chiqaradi, deb o'ylaganlar S o 'n g animizm (Intincha anima — ruh 
so‘zidan) tushunchasi paydo bo'ldi. Bu tushunchaga binoan dunyo 
son-sanoqsiz ruhlarga to'lih-toshgan. Shular har xil falokatlarni 
keltirib chiqaradilar. KasalIiklarni ham shu ruhlar paydo qiladi, 
deb o ‘ylaganlar. Ruhlar hisohiga kishining o ‘lib ketgan ajdodlari 
ruhini ham qo'shganlar. Agar kishi marhum avlod-ajdodiga nisbatan 
hurm atsizlik qilsa, o ‘sha m arhum ning ruhi kishiga har xil 
kasalliklar yuborib, undan o ‘ch oladi, deb o ‘ylaganlar. H ar xil 
kasalliklarni yubomvchi «johil» mhlardan tashqari, kishiga sog'liq 
vabaxt keltiruvchi «rahmdil» ruhlar ham borligiga ishonganlar.
0 ‘sha zamon kLshilarining tushunchasicha kasallik paydo qiiuvchi 
«johil» kuchlar odam tanasiga (ko'proq bosh miyaga) kirih olib, 
har xil kasallik alomatlarini (isitma ko'tarilishi, qaltirash, bosh 
og‘rig‘i va h k.) keltirib chiqaradi, deh hisobtaganlar.
Yuqorida keltirilganlardan tashqari, yana totemizm tushunchasi 
ham mavjud. Bu tushuncha «totem» degan so'zdan kelib chiqqan 
bo‘Iib, u «mening qabilam®, degan m a'noni bildiradi. 0 ‘sha zamon 
kishilari har bir qabila m a'lum bir hayvon (totem)dan kelib 
chiqqan, deb hisoblaganlar. Shunga k o ‘ra agar kishi o ‘z totemiga 
nisbatan hurmatsizlik qilsa, u o ‘sha kishiga kasallik yuborib, unj 
qiynaydi. deb o'ylaganlar.
Bemorlami davolash choralari kasalliklar haqidagi tushun- 
chalarga muvofiq olib borilgan. Bu tadbirlarasosan kishi tanasiga 
kirib olgan «johil kuch»ni chiqarib yuborishga qaratilgan. A w a l 
har xil o'yinlar, raqsga tushishlar, xushom adgo'yliklar bilan bu 
«kuch»ning ko'nglini yumshalib, uni bemor tanasidan o'zi chiqib 
ketishiga erishmoqchi bo'lganlar. Agar bu chora bilan «jnhil kuch»ni 
c h iq a rib y u b o rish m u m k in b o 'lm a s a , uni z o 'r lik bilan 
«chiqarganlar». Bu maqsad uchun qo'rqitish usuli qollanilgan. 
Masalan, tanaga kirib olgan «johil kuch»ga qarshi «hujum qilish» 
usulidan foydalanilgan. Shu usul asosida shamonizm (afsungarlik) 
kelib chiqqan. «Johil kuch»ni haydash uchun shamon har xil 
shovqinli musiqiy asboblardan foydalangan. Bundan tashqari u 
«johil kuch»ni «qamchi urib haydash» usulini ham ishlatgan. 0 ‘zbek 
xalq tibbiyotida bu usul «ko‘chiriq» ya'ni «johil kuch»ni joylashib
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

olgan jo y id a n k o 'c h ir ib (ha yd a b ) 
yuborish deb atalgan.
Ibtidoiy jamoa davrining oxiri va 
quldorlik davrining boshida din kelib 
chiqdi. Shundan keyin tabiatda sodir 
bo'luvchi har bir hodisa diniy tushuncha 
bilan bog'landi. B unday tushuncha 
tibbiyot sohasiga ham tarqaldi. H ar bir 
kasallik gunnh qilgan kishiga tangri 
to m o n id a n yu bo riladi, deb o 'y la y
boshladilar. Bemorlami ihodatxonalarda 
davoladilar. Shunday qilib «ibodatxona 
tibbiyoti* kelib chiqdi.
Ibodatxonalardagi davolash usullari 
asosan har xil duolar o'q ish va diniy 
marosimlarni bajarishdan iborat edi. 
B a’zan shifobaxsh o'sim liklardar ham 
foydalanardilar. Am m o, bu dorilaming 
ta'sirini diniy nuqtai nazaridan tushu- 
nar edilar.
Am aliy tibbiyotda kasalliklarning