Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti iqtisodiyot fakulteti

I BOB. ISH HAQI TO’G’RISIDA TARIXIY VA IQTISODIY NAZARIYALAR
1. Insonlarning xo’jalik munosabatlari natijasida ish haqining vujudga kelishi
Insonlar yer yuzida paydo bo’lgandan boshlab, ularda har xil narsalarga ehtiyoj paydo bo’lgan. Masalan, qorin to’yg’izish, kiyim-kechak, uy-joy va hokazolar. Sekin-sekin ehtiyojlar ko’paya boshlagan. Natijada insonlar turli xil muammolarga duch kela boshlaydi. Bu muammolarni hal etish borgan sari qiyinlasha boshlagan va insonlar yangiliklar yarartib rivojlanishga, ya’ni xo’jalikni rivojlantirishga harakat qilishgan. Bunday rivojlanishlar haligacha davom etmoqda. Insonlar bunday rivojlanishlar davrida har xil kashfiyotlar, yangiliklar yaratishgan. Masalan pul, har xil ishlab chiqarish vositalari, iqtisodiy tizim, tadbirkorlik va hokazolar.
Xo’jalik rivojlangan sari insonlar o’z ehtiyojlarini qondirish maqsadida daromad topishga harakat qilishgan. Biz bugungi kunda bunday daromadni ish haqi deb ataymiz. Ish haqi shu tariqa vujudga kela boshlagan. Demak, ish haqidan faqat bugungi kunda emas, balki qadimgi tarixda ham foydalanishgan, ammo boshqacha ko’rinishlarda. Qadimgi Misr Oʻrta Qirolligi, Qadimgi Yunoniston va Qadimgi Rim ish haqi toʻlangan eng qadimiy davlatlarga kiradi.
Ish haqining paydo bo’lishiga sabablardan yana biri, insonlar xo’jalik faoliyati bilan yolg’iz shug’ullanishga qiynalishgan. Keyinchalik jamoviy bo’lib, xo’jalik faoliyati bilan shug’ullanishgan. Jamoviy bo’lib xo’jalik faoliyati bilan shug’ullanishganda olingan foydani taqsimlashda biroz muammo va kelishmovchiliklar yuzaga kela boshlagan. Ya’ni hamma har xil ish qilgan bo’lsa ham, foydani teng taqsimlash yoki hamma bir xil ish qilgan bo’lsa ham, foydani teng bo’lmaslik kabi muammo va kelishmovchiliklarga duch kelishgan. Bunday muammolarni bartaraf etish uchun xo’jalik faoliyati bilan shug’ullanayotganda tavakkal qilib, biror odamni ma’lum bir haqni aniq kelishib olib, ishga yollashgan. Unga to’langan haq esa ish haqi deb atalgan. Natijada, o’z-o’zidan ish haqi paydo bo’lgan.
Odamlar avvaliga qiynalishgan, chunki hali pul yaratilmagan paytlarda ish haqini olish va to’lash qiyinchilik tug’dirgan. Masalan, hali pul yaratilmagan paytlarda odamlar ish haqini har xil chorva mollari, har xil buyumlar va mahsulotlar ko’rinishida olishgan. Bu ham o’z navbatida pulga bo’lgan ehtiyojni keltirib chiqargan.
Xo’jalik rivojlangan sari ish haqi, uning ko’rinishi, miqdori, tarkibi ham o’zgarib borgan. Masalan, ish haqini vaqtga yoki ishning miqdorga e’tibor berilishi.
Ish haqining eng dastlabki ko’rinishi asosan ishbay ko’rinishda, ya’ni ish miqdoriga qarab to’langan ish haqi bo’lgan. Chunki, insonlar xo’jalik faoliyati bilan endi shug’ullana boshlaganlarida vaqt tushunchasiga kamroq e’tibor berishgan. Ularni asosan miqdor qiziqtirgan.
Keyinchalik insonlar ishlab chiqargan mahsulotlarining ishlab chiqarish jarayoni vaqtini qisqartirishga ham kuchli e’tibor bera boshlagach, Ish haqining vaqtbay ko’rinishi ham paydo bo’lgan. Ish haqi miqdorining eng qadimiy vaqt birligi kundir. Soat ixtiro qilinishi bilan ishni boʻlimlarga boʻlish keng tarqaldi. Ish miqdorini oʻlchashda ish soati eng koʻp qoʻllanila boshlandi.