Toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti gumanitar fanlar fakulteti

II-BOB. Morfologik paradigma tushunchasi (MPS)
1. chegaralanmagan birikmali so‘zlar;
2. leksik birikmasi cheklangan so‘zlar.
Stilistik qurilma sifatida keyingisida muvofiqlikning buzilishi qo'llaniladi. holatlar:
A) metafora, epitet, metonimiya yaratish;
B) nutqqa hajviy tovush berish;
C) hajviy effekt yaratish;
D) nutqni ifodali va tasavvurli qilish.
Xatolar sabablari:
1. ehtiyotsizlik, beparvolik;
2. tashqi o'xshash birikmalarning ifloslanishi;
3. leksik mosligi cheklangan so'zlarning qo'llanilishi.
10. Aniqlik so‘zining stilistik qo‘llanishi.
Ko'p ma'nolilik(gr. poly - ko'p, sema - belgidan) so'zning bir vaqtning o'zida bir nechta ma'noga ega bo'lish qobiliyatini bildiradi.
Qiymat turlari:
1. asosiy (asosiy);
2. asosiy bo‘lmagan (ikkilamchi);
3. ko‘chma (majoziy).
Turli qiymatlar so'zlar murakkab semantik birlikni hosil qiladi, uni tilshunoslar atashadi semantik tuzilma sozlar. So'zda majoziy ma'nolarning rivojlanishi, qoida tariqasida, bir hodisaning boshqasiga o'zlashtirilishi bilan bog'liq; nomlar ob'ektlarning tashqi o'xshashligi (shakli, rangi va boshqalar) asosida, ular yaratgan taassurot yoki ularning harakati xarakteriga ko'ra ko'chiriladi. Bunday hollarda polisemiyaning manbai metafora, metonimiya, sinekdoxa bo'lishi mumkin.
Polisemantik so'zlar tarkibida qarama-qarshi, bir-biriga zid ma'nolarni rivojlantiradiganlar ajralib turadi. Masalan, uzoqlashish"normal holatga kelish, o'zini yaxshi his qilish" degan ma'noni anglatishi mumkin, lekin xuddi shu so'z "o'lish" degan ma'noni anglatishi mumkin ( mangulikka qaytish).

2.1 Stilistik funktsiyalar:
· Agar so‘z bir necha ma’noga ega bo‘lsa, uning ifoda imkoniyatlari ortadi.
Nutqni shakllantirishi mumkin paradoks, bular. Ma'nosi umume'tirof etilgan fikrlarga zid bo'lgan bayonotlar (ba'zan faqat tashqi) umumiy fikrga zid keladi ( Biri bema'nilik, biri nol.- Mayoq.).
· Hazil va so‘z o‘yinlari ko‘p ma’noli so‘zlar va omonimlar asosida quriladi. Pun(Fransuzcha kalembour) — koʻp maʼnoli soʻzlar yoki omonimlarning kulgili ishlatilishiga asoslangan stilistik figura.
· Ko'p ma'noli so'zlarning yaqinlashishiga yo'l qo'yib bo'lmaydi, chunki ularning to'qnashuvi nomaqbul hajviylikni keltirib chiqaradi.
Agar polisemantik so'zni ishlatganda, bayonotning noaniqligi paydo bo'lsa, bundan ham yomoni.
· Aniq ma'noli so'zlar va omonimlarga ega bo'lgan so'zlarni qo'llashda nutqdagi nuqson ko'pincha gapda noaniqlikni keltirib chiqaradi.
11. Paronim va omonimlarning stilistik qo‘llanilishi. Xatolar.
Paronimlar- tovushi oʻxshash, lekin maʼnolari bir-biriga mos kelmaydigan bir ildizli soʻzlar. Paronimlar, qoida tariqasida, nutqning bir qismiga ishora qiladi va gapda o'xshash sintaktik funktsiyalarni bajaradi.
Xususiyatlari:
1. omonimiya bilan turli so‘zlarning to‘liq mos kelishi, paronomiya bilan esa faqat o‘xshashligi bor.
2. Omonimlardan farqli ravishda paronimlar ildiz etimologik belgiga asoslanadi.
3. Paronimiya bilan sinonimlardan farqli o‘laroq, ma’nolardagi farq shunchalik kattaki, bir so‘zni boshqa so‘z bilan almashtirish mumkin emas.
4. ayrim paronimlar kontekstda qarama-qarshi qo‘yilishi mumkin.
Xatolar.
Nutqda ko'pincha mavjud paronimlarni aralashtirish, yuztasi qo‘pol leksik xatolarga olib keladi. Paronimlar aralashmasi sezilgan matnlarni stilistik tahrirlash leksik xatoga sabab bo'lgan so'zni almashtirishni talab qiladi. Paronimlarni aralashtirish leksik birikmaning buzilishiga olib kelishi mumkin.
Nutqdagi qo'pol lug'at xatolari sabab bo'lishi mumkin soxta uyushmalar, ko'pincha paronomaziya ta'siri ostida paydo bo'ladi. Assotsiativ xatolar bayonotni absurd qiladi.
Omonimiya- ma'nosi turlicha bo'lgan so'zlarning tovush va imlodagi mos kelishi tashqi tomondan polisemiyaga o'xshaydi. Omonimiyada mutlaqo boshqa so'zlar tovush va imloda bir-biriga to'g'ri keladi, ammo semantikada umumiylik yo'q.
Omonimiya bilan so'zlar o'rtasida faqat tovush o'ziga xosligi o'rnatiladi va semantik assotsiatsiyalar mavjud emas, shuning uchun omonimlarning to'qnashuvi har doim kutilmagan bo'lib, ularni o'ynash uchun yuzlab katta stilistik imkoniyatlar mavjud. Bundan tashqari, omonimlarning bir so`z birikmasida qo`llanishi, undosh so`zlarning ma`nolarini ta`kidlab, nutqning ifodasini beradi.
Xatolar.
Muallif va muharrir polisemantik so'zlar va omonimlarga ega bo'lgan so'zlarni ikki o'lchovli tushunish imkoniyatini unutmasligi kerak, garchi kontekst odatda ularning ma'nosini aniqlaydi. Polisemiklarning yaqinlashishiga yo'l qo'ymaslik kerak, chunki ularning to'qnashuvi noto'g'ri komikslarni keltirib chiqaradi.
Noaniq so'zlar va omonimlarga ega bo'lgan so'zlarni ishlatganda, nutqning buzilishi ko'pincha bayonotda noaniqlikka olib keladi.
Nutqda omonimlarga ega bo'lgan so'zlarni ishlatishdan kelib chiqadigan noo'rin komiks bizni terminologiyani qayta ko'rib chiqishga majbur qiladi.
Paronim va omonimlarning stilistik vazifalari:
1. nozik semantik soyalarni uzatish;
2. tegishli tushunchalarni ajratib ko‘rsatish, mustahkamlash;
3. yorqin, stilistik effekt;
4. so‘z o‘yinlari yasash.
12. Sinonim va antonim so‘zlarning stilistik ishlatilishi. Xatolar.
Sinonimlar- nutqning bir qismidagi, tovushi va imlosi jihatidan farq qiladigan, lekin bir xil yoki juda oʻxshash leksik maʼnoga ega boʻlgan soʻzlar.
1. fikrni eng aniq ifodalash vositasi;
2. takomillashtirish funksiyasi;
3. aniqlashtirish funksiyasi;
4. qarama-qarshilik funksiyasi;
5. almashtirish funktsiyasi;
6. gradatsiyani yaratish.
Xatolar.
· So'zni qo'llashning noto'g'riligi;
· leksik moslikni buzish;
· Sinonimlarning asossiz qatorlanishi;
· Qurilish gradatsiyasidagi xatolar.
Antonimiya- ma'nosi qarama-qarshi bo'lgan so'zlar.
1.antitezani ifodalash vositalari;
2. nutqning ifodaliligi va emotsionalligini berish;
3. sarlavhalarda ishlatiladi;
4. oksimoron, antifraz yaratish;
5. kinoyani kuchaytirish;
6. so‘z birikmasini hosil qiling;
7. dramatik satirik effekt yaratish.
Xatolar.
· Antitezani qurishdagi xatolar;
· Mos kelmaydigan tushunchalar => unmotivated oxymoron;
Beixtiyor so'zlashuv<= иcпoльзoвaниe aнтoниmии mнoгoзнaчных cлoв;
· noo‘rin antifraz – kerakli so‘z o‘rniga uning antonimini qo‘llash;
· Antonim juft yasashdagi xatolar.
13. Chet eldan olingan so‘zlarning tilning turli uslublarida stilistik qo‘llanilishi.
Barcha qarzlarni quyidagicha tasniflash mumkin:
1.zamonaviy rus tilida cheksiz qo'llanish doirasiga ega bo'lgan xorijiy lug'at:
A) ruscha bo'lmagan har qanday belgilarini yo'qotgan so'zlar - stul, temir, chiroq. Bunday so'zlar rus lug'ati fonida ajralib turmaydi.
B) chet tili kelib chiqishining ba'zi tashqi belgilarini saqlab qolgan so'zlar: rus tiliga xos bo'lmagan qo'shimchalar (texnik) aql, stud ent), rus tiliga xos bo'lmagan undoshlar ( voy al, ju ri), ba'zi so'zlarning istamasligi (kino, palto), ruscha bo'lmagan prefikslar ( trans lash, qarshi biotika). Bunday so'zlarning ruscha ekvivalenti yo'q, ular mahalliy rus lug'atiga qo'shilib ketgan.
C) internatsionalizmlar yoki yevropaizmlar umumiy so‘zlardir.
2. Cheklangan qo'llanishning o'zlashtirilgan lug'ati. U rus tilida ularni o'zlashtirish darajasi va stilistik rangi bo'yicha heterojen bo'lgan so'zlarni o'z ichiga oladi:
A) umumbashariy tarqalishni olmagan kitob so'zlari; shartlari.
B) rus tiliga salon-olijanob jargon ta'sirida kirib kelgan o'zlashtirilgan so'zlar (amorous - sevgi, uchrashuv - sana). Bu so'zlar asosan arxaizatsiyalangan.
C) ekzotizm - turli xalqlar hayotining o'ziga xos milliy xususiyatlarini tavsiflovchi va rus bo'lmagan voqelikni tasvirlash uchun ishlatiladigan so'zlardan olingan so'zlar. Ularning ruscha sinonimlari yo'q, shuning uchun ulardan foydalanish zarurat bilan bog'liq.
D) ruscha lug'at tarkibiga ko'pincha ruscha bo'lmagan imloni saqlaydigan xorijiy til qo'shimchalari. (ifoda qilish uchun ishlatiladi)
E) varvarlik, ya'ni. rus tuprog'iga ko'chirilgan xorijiy so'zlar, ulardan foydalanish individualdir.
1. dunyoviy jargonga parodiya yaratish;
2. “makaron nutqi” (varvarlik);
3. boshqa xalqlar hayotini tasviriy tasvirlashning yorqin stilistik vositasi;
4. vahshiyliklarni istehzoli kontekstda ishlatish;
5. makaron misralarida xorijiy so‘zlarni qo‘llash orqali o‘tkir satirik effekt yaratish.
Matnda o'zlashtirilgan so'zlarning asossiz ishlatilishi badiiy nutqqa katta zarar etkazadi. Nutq rangsizlanadi.
Qo'llash doirasi cheklangan, o'zlashtirilgan so'zlarni suiiste'mol qilish badiiy bo'lmagan matnlarda ham istalmagan. Chet el terminologiyasi matnni o'qishni qiyinlashtiradi.
Agar rus tilidagi ekvivalentlari bo'lsa, siz qarzga olingan so'zlardan foydalanmasligingiz kerak.
Qarzga olingan kitob lug'atidan foydalanish ko'pincha stilistik nomuvofiqliklarni keltirib chiqaradi, chunki so'zlar noo'rin bo'lishi mumkin. Masalan, rus hayotini tasvirlashda ekzotizmlardan, shuningdek, o'tmishdagi voqealarni tasvirlashda nisbatan yaqinda o'zlashtirilgan tilda o'zlashtirilgan so'zlardan foydalanishni oqlab bo'lmaydi.
Qo'pol leksik xatolar o'zlashtirilgan so'zlarning ma'nosini hisobga olmasdan ishlatilsa sodir bo'ladi. Nutqning ortiqchaligi qarzga olingan so'zlardan foydalanish bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Bunday holda, olingan so'zning yonida uning ruscha ekvivalenti qo'llaniladi (bitta monolit, tashabbuskorlik).
14. Kasbiy va terminologik lug'atdan stilistik foydalanish.
Terminlar ishlab chiqarish, fan, san'atning har qanday sohasiga oid maxsus tushunchalarni nomlaydigan so'zlar yoki iboralardir. T. biror narsa yoki hodisaning aniq va ixcham tavsifini ifodalaydi. Shartlar quyidagilar:
1. umumiy ilmiy (umuman, ilmiy uslubga mansub);
2. maxsus (ayrim fanlarga tayinlangan).
Kasbiy lug'at - bu shaxsning kasbiy faoliyatining turli sohalarida qo'llaniladigan va umumiy qo'llanilmaydigan so'zlar va iboralar. Uch guruh:
1.professionallik (ishlab chiqarish jarayonlarini belgilash va h.k.)
2.texnika (yuqori ixtisoslashgan nomlar)
3. professional jarangli so‘zlar.
1. atamalar rolini bajaradi;
2. turdosh tushunchalarni, predmetlarni farqlash uchun xizmat qiladi;
3. nutqni ifodalovchi vosita;
4. personajlarni tavsiflash vositasi.
15. Ekspressiv lug‘atning turli funksional uslublarda qo‘llanilishi.
Nutqda his-tuyg'ularni tasvirlash alohida ifodali ranglarni talab qiladi. Ekspressivlik (lotincha expressio - ifoda) ifodalilikni, ekspressivlik - maxsus ifodani o'z ichiga olganlikni anglatadi. Leksik darajada bu lingvistik kategoriya so'zning nominativ ma'nosiga "o'sishda" maxsus stilistik soyalar, maxsus ifodada gavdalanadi.
Badiiy asarlarda so‘zlarning ekspressiv bo‘yalishi bir xil so‘zlarning tavsifsiz nutqda ifodalanishidan farq qiladi. Badiiy kontekstda lug'at o'zining ekspressiv rangini boyitgan qo'shimcha, ikkinchi darajali semantik soyalarni oladi.
Nutqning bir nechta turlarini ajratib ko'rsatish mumkin: tantanali (ritorik), rasmiy (sovuq), samimiy, mehrli, o'ynoqi. Ular hech qanday stilistik rangga ega bo'lmagan lingvistik vositalardan foydalangan holda neytral nutqqa qarshi turadilar.
So'zning hissiy-ekspressiv ranglanishi, funktsional jihatdan qatlamlanishi uning stilistik xususiyatlarini to'ldiradi. Emotsional ekspressiv so'zlar kitob, so'zlashuv va xalq lug'ati o'rtasida taqsimlanadi.
Kitob lug'atiga nutqqa tantanavorlik bag'ishlovchi yuqori so'zlar, shuningdek, nom berilgan tushunchalarga ijobiy va salbiy bahoni ifodalovchi emotsional ekspressiv so'zlar kiradi. Kitob uslublarida soʻz boyligi istehzoli (yaxshi koʻngil, soʻz, kixotizm), norozi (pedantik, odob-axloq), nafrat (niqob, buzuq) boʻladi.
So‘zlashuv lug‘atiga mehrli (kichik qiz, azizim), o‘ynoqi (butuz, kulish), shuningdek, nomdagi tushunchalarga salbiy baho bildiruvchi so‘zlar (mayda qovurg‘a, g‘ayrat, kulgi, maqtanish) kiradi.
Adabiy lug'atdan tashqarida ko'p ishlatiladigan so'zlar. Ular orasida atalgan tushunchaga ijobiy baho beradigan so'zlar (mehnatkor, aqlli, qo'rqinchli) va so'zlovchining ular belgilagan tushunchalarga salbiy munosabatini bildiruvchi so'zlar (aqldan ozgan, zaif, soqov) bo'lishi mumkin.
Funktsional, hissiy ekspressiv va boshqa stilistik soyalar so'zda kesishishi mumkin.
16. Lingvistik ifoda vositalari: yo‘llar, figuralar, frazeologik birliklar va aforizmlar.
Trope (qadimgi yunoncha trós — aylanma) — badiiy asarda tilning obrazliligini, nutqning badiiy ifodaliligini oshirish maqsadida koʻchma maʼnoda qoʻllaniladigan soʻz va iboralar.
1.qiyoslash (biror narsa, hodisa, harakatni boshqa narsa, hodisa, harakat bilan solishtirishga asoslangan obrazli ta'rif)
2.metafora (ismning bir narsa, hodisa yoki harakatdan boshqasiga oʻxshashligiga qarab koʻchirilishi)
3.metonimiya (nomning bir predmet, hodisa yoki harakatdan boshqasiga oʻtish, ularning qoʻshniligiga koʻra)
4.epitet (ob'ekt, hodisa yoki harakatning obrazli (metaforik, metonimik) ta'rifi)
5.Inkarnatsiya (jonsizni jonlantirish.)
6.giperbola (bo'rttirish)
7.litota (pastkiritish)
8.Parafraza (So‘zni majoziy tavsiflovchi burilish bilan almashtirish)
9.ironiya (bir so‘zning tom ma’noda qarama-qarshi ma’noda, masxara qilish maqsadida qo‘llanilishi)
10.allegoriya (soʻz, ifoda yoki butun matnning toʻgʻridan-toʻgʻri va koʻchma (allegorik) maʼnoda ikki oʻlchovli ishlatilishi)