Urganch davlat universiteti bioinjeneriya va oziq-ovqat xavfsizligi fakulteti «biotexnologiya»

Ishdan maqsad:
 
Biomassalarni ajratish usullarini o’rganish. 
Kerakli asbob va uskunalar:
 
Elektiv muhitli ozuqalar, biobaze boks.
 
Ishning nazariy qismi: 
Mikrosuvo’tlarining jahon hamjamiyatida tutgan o’rni 
Hozirga kelib rivojlangan davlatlarning aksariyati (AQSH, Xitoy, Yaponiya, 
Germaniya) yuqorida sanab o’tilgan va boshqa sanoatdagi muammolarni 
mikrosuvo’tlari asosida yecha boshladilar. AQSH hamda Xitoy biotexnologik mikro 
suv o’tlari o’stiruvchi katta fabrikalar soni yil sayin ortib bormoqda. Xitoyda 
joylashgan “State Science and Technology Commission” kom’aniyasi yiliga 500 
tonna S’irulina yetishtiradi.
 
 
 
2.1-rasm
. AQShning Texas shtatida mikrosuvo’t yetishtirish fabrikasi 

---

Ishni bajarish tartibi
: 
Mikroorganizmlar biomassasini kompleks qayta ishlash 
bir necha bosqichdan iborat. Birinchi bosqich – bu ekstraktsiya. Bu bosqichda 
xujayradan ajratib olmoqchi bo’lgan asosiy moddani xususiyatlariga qarab erituvchi 
shu moddani to’la ekstraktsiyasini ta’minlab beruvchi pH– ko’rsatgichi, harorat va 
x.k. tanlab olinadi. Ekstraktsiya bo’luvchi birikmalarni fizik-kimyoviy xususiyatlari, 
ularni qaysi birikmalar sinfiga mansubligidan foydalanib, ekstraktsiya jarayoni 
bosqichma-bosqich olib borilishi ham mumkin. Dastlab suv bilan, tuzlik eritma, 
organik erituvchilar bilan va x.k. Ekstraktsiya vaqtida kerakli modda fermentativ 
o’zgarishlarga uchrab qolmasligiga ehtibor berish kerak, xususan bio’olimerlarni 
parchalanishi (oqsil, polisaxaridlar, lipidlar, nuklein kislotalar va x.k.) oldini olish 
kerak. Komponentlarni qayta ishlash chizmasi, qaysi moddaga ustuvorlik berilishiga 
qarab chiziladi. Bu maqsadda har xil texnologik usullardan foydalaniladi: 
cho’ktirish, har xil erituvchiga o’tish, adsorbtsiya, kontsentrlashtirish (quyultirish), 
xromatografiya v x.k. Erituvchini to’g’ri tanlash ham katta ahamiyatga ega. Kerakli 
moddani cho’kmaga tushurish, aksincha cho’kmani eritib, moddani suyuqlikga 
o’tkazish, filg’trlash, membranalardan o’tkazish ham eng muhim texnologik 
bosqichlardan hisoblanadi. Membranalarni to’g’ri tanlash nafaqat moddani ajratib 
olish, balki uni tozaroq holatda tayyorlash imkoniyatini beradi. Bio’olimerlarni 
molekulyar massasiga, ion almashishiga, izoelektrik nuqtasiga, affiligiga (biologik 
mosligiga) qarab ajratish usullari ham zamonaviy biotexnologik jarayonlarda tobora 
keng qo’llanilib bormoqda. Kichik va katta molekulalik moddalarni bir-biridan 
ajratish uchun ko’’roq yuqorimolekulali moddalarni organik erituvchilar yordamida 
cho’kmaga tushurib olish tavsiya etiladi. Ekstraktlardan kerakli moddalarni ajratib 
olinishi yana bir yo’li – bu haroratbilan ishlov berishdir. Ekstrakt yuqori haroratda 
ushlab turilganda, tem’eraturaga chidamsiz bo’lgan moddalar denaturatsiyaga 
uchrab, cho’kmaga tushadilar. CHo’kmani esa, maqsad va imkoniyatlardan kelib 
chiqqan holda yoki filg’trlab, yoki membranalardan o’tkazib, yoki tsentrifugalar 
yordamida ajratib olinadi. Li’idlar va stirinlar organik erituvchilar yordamida 
ekstraktsiya qilib olinadi. Buning uchun xloroform, efir, metanol, etanol va boshqa 
erituvchilardan foydalanish mumkin. Bu bosqich eng kerakli bo’lib, boshqa 

---

moddalarni ekstraktsiyasiga halaqt qiluvchi lipid, fosfolipid, sterinlarni murakkab 
efirlari, ditriglitseridlar, yog’ kislotalaridan qutulish imkonini beradi. Eritmalarni 
denukleinizatsiya (nuklein kislotalarni ajratib tashlash) bosqichi ham eng muhimdir. 
Bu bosqichda ‘olimerli va oligomerli nuklein kislotalari ajratib olinadi. Bu fraktsiya 
suvda eruvchi ‘e’tidlar, azotli asoslar, nukleotidlar, oligonukleotidlar, nukleozidlar 
va boshqa moddalar ham saqlaydi. Xujayra ichidagi ‘ast molekulali moddalarni 
ajratib olish uchun, biomassani avtoliz qilish usulidan keng foydalaniladi. Avtoliz – 
bu xujayra bio’olimerlarini (oqsil, karbon suv, li’idlar, nuklein kislotalar, 
‘olisaxaridlar) tabiiy ‘archalanishidir. Avtoliz xujayra ichidagi fermentlar 
yordamida amalga oshib, suvda erimaydigan yuqorimolekulali moddalarni, suvda 
eruvchi monomerlarga aylantirib beradi. Bundan tashqari jarayonni yanada 
yumshoqroq sharoitda, tezroq o’tkazish maqsadida tashqaridan ferment eritmalari 
aralashtiriladi. Muayyan fermentlar tahsirida tegishli bio’olimerlar tez ‘archalanadi. 
Bunday yo’l ko’’incha xayvonlar va qushlarni yemiga qo’shimcha moddalar 
tayyorlashda ishlatiladi. [4] 

---

3-Laboratoriya ishi