2- мавзу. ҚАдимги давр архитектураси(М. Ав. Viii-м. Vаср)

Марказий Осиё архитектураси ривожида кескин ўзгаришлар қадим давр билан ўрта асрлар чегарасига тўғри келади. Илк ўрта асрлар архитектурасининг ўзига хосликларини назарда тутиб унда уч: VI-VIII, IX-X ва XI-XIII аср 2-ўн йилликни ўз ичига олган даврларни ажратиш мумкин. XIII асрнинг 3-9-ўн йилликлари мўғул истилосидан кейинги вайронагарчилик даври бўлганлиги сабабли у замонга оид ёдгорликлар йўқ. Илк ўрта асрларни даврларга ажратишда VIII асрда ислом динининг ёйилиши катта аҳамиятга эга бўлганлигини назарда тутиш зарур. Бу жараён қурилишларнинг жадаллашувига, бинолар типологиясининг, санъат турлари синтези тийнатининг катта ўзгарувларига олиб келади.

• Марказий Осиё архитектураси ривожида кескин ўзгаришлар қадим давр билан ўрта асрлар чегарасига тўғри келади. Илк ўрта асрлар архитектурасининг ўзига хосликларини назарда тутиб унда уч: VI-VIII, IX-X ва XI-XIII аср 2-ўн йилликни ўз ичига олган даврларни ажратиш мумкин. XIII асрнинг 3-9-ўн йилликлари мўғул истилосидан кейинги вайронагарчилик даври бўлганлиги сабабли у замонга оид ёдгорликлар йўқ. Илк ўрта асрларни даврларга ажратишда VIII асрда ислом динининг ёйилиши катта аҳамиятга эга бўлганлигини назарда тутиш зарур. Бу жараён қурилишларнинг жадаллашувига, бинолар типологиясининг, санъат турлари синтези тийнатининг катта ўзгарувларига олиб келади.
• VI-VIII асрларда хайталлар (эфталитлар), сосонийлар ва турк хоқонлари хукумронлик қилган эдилар. Вилоятлар нисбатан мухториятга эга бўлиб ўз хукумдорлари томонидан бақарилган.
• IX асрда хукумат тепасига тохирийлар (821-873 йиллар) келдилар. Марв шаҳари мавқеси ўша вақтда баланд бўлган. Пойтахти Бухоро бўлган сомонийлар (875-999 йиллар) давлати ўз тасарруфига Мовороуннахрни ва Хуросонни олган эди. Еттисув сиёсий жиҳатдан сомонийларга қарам бўлмаган. Сирдарёнинг қуйи оқимидаги ерлар Ўғузлар давлатини ташкил этган эди.

XI-XIII асрларда Марказий Осиёда Қорахонийлар, ғазнавийлар ва салжуқийлар хукмронлик қилдилар.

• XI-XIII асрларда Марказий Осиёда Қорахонийлар, ғазнавийлар ва салжуқийлар хукмронлик қилдилар.
• XI аср бошида хоразмшох Маъмун даврида таъсис этилган. Урганчда Дорул хикма (фанлар академияси) жахон илм-фан ривожига катта хисса қўшган. Дорул хикмада Ибн Сино, Беруний кабилар тадқиқот ишлари олиб боришган.
• IX-XII асрларда Марказий Осиёда маданият юксак чўққиларни эгаллади. Фаробий, Замахшарий, Ибн Сино, Беруний, Бухорий каби қатор алломалар етишиб чиқдиким, улар жаҳон тамаддунига (цивилизациясига) салмоқли хисса қўшдилар. Буни нафақат Ўрта Осиёдаги, балки бошқа мамлакатлардаги жаҳонга машхур бўлган меъморий обидалар, чунончи Фарғоний томонидан қурилган Нил ўлчагичи, Фаробийнинг идеал шаҳар тўғрисидаги назарий қарашлари, Ибн Синонинг турар уй-жой, ҳаммом каби иморатлар тўғрисидаги фикрлари, олимларимизнинг ҳандасий асарлари тасдиқ этади. Бу даврда Хоразмда Маъмун академияси фаолият кўрсатган эди. Шеърият бобида Рўдакий, Дақиқий кабилар ижод этдилар.

• Марказий Осиёда Қорахонийлар, ғазнавийлар ва салжуқийлар хукмронлик даври архитектураси.

• VI-VIII асрларда (аввалги даврдагидек) деҳқончилик воҳалари кўчманчи чорвадорлар чўлларидан деворлар билан муҳофаза қилинган эди. Айни вақтда VII –асрда Ўрта Осиё давлатлари жадал суръатларда Эрон ва Хитой билан савдо олиб борган. Суғд эса VI асрдан бошлаб Еттисувни колонизация қилди, унинг миқёси VII асрда Шарқий Туркистонни қамраб олган эди.
• XI аср бошида хоразмшох Маъмун даврида таъсис этилган. Урганчда Дорул хикма (фанлар академияси) жахон илм-фан ривожига катта хисса қўшган. Дорул хикмада Ибн Сино, Беруний кабилар тадқиқот ишлари олиб боришган
• IX-XIII асрлар шаҳарсозлигида аввалги, ўтмиш даврлардан қолган воҳаларни (шаҳарлар ва қишлоқларни) муҳофаза қилиш мақсадида қурилган қўрғон деворлар таъмирланади ва қайтадан тикланди. Улар узоққа чўзилгани боис узун деворлар номи билан аталади. Узун деворлар ўз номларига эга бўлишган. Тошкент ва Чирчиқ бўйидаги шаҳар ва қишлоқларни Д е в о р и к а н д и п и р а к ёки қисқача – К а м п и р д е в о р (бузилган шаклда – Кампир девор) муҳофаза қилар эди. Бундай ном бошқа жойларда ҳам (масалан Бухоро атрофидаги девор учун) қўлланилган. Самарқанд ва унинг атрофлардаги кенг ва қишлоқларни Д е в о р и қ и ё м а т мудофаа қилган. Деҳқонларнинг турли майда - йирик манзилгоҳлари аксари бирор йирик ариқдан сув ичиб, обод ерларни ҳосил қилган. Бундай обод ерлар рустоқ деб аталган. Мисол тариқасида Хоразмдаги Б у р г у т қ а л ъ а ва Қ а в а т қ а л ъ а рустоқларни келтириш мумкин.
• Янги шаҳарларни ҳавоси мусаффо, сувли, паст – баландли жойда қуришга харакат қилинган. Қарияларнинг айтишларига кўра шаҳар учун “етти сой ва етти қир” керак. Тошкент ва Самарқанд шундай талабларга жавоб берар экан.

• ХI аср бошида хоразмшох Маъмун даври архитектураси.