2-mavzu. Yo‘l qurilish ishlarini tashqil qilishning asosiy xususiyatlari. Reja

Ishlar 
guruxi 
Ishlarning nomi 
Yo‘l quyiladigai 
o‘rtacha kunlik 
xavo harorati 
0 
Bir joydagi grunt ishlari, qoya gruntini ishlash, 
ko‘p riklar, trubalar va binolar, yigma plitalardan 
qoplamalar qurish 
Me’yorlanmagan 
I 
Mineral materiallardan (shag‘al, shlak va x.k.) 
yo‘l to‘shamai qatlamlarini qurish chiziqli er 
ishlari 
0 gradusdan past 
emas 
II 
Anorganik bog‘lovchilar bilan mustahkamlangan 
gruntdan, asfalt, sement, shlakbetonli 
qorishmalardan, organik bog‘lovchilar bilan 
ishlangan mineral materiallardan yo‘l to‘shamasi 
qatlamlarini qurish 
Grunt eriganidan 
keyin bahorda 5 
gradusdan va kuzda 
10 gradusdan past 
emas 
III 
Organik bog‘lovchilar bilan ishlangan mineral 
materiallar va gruntdan yo‘l to‘shamai 
qatlamlarini qurish 
10 gradusdan past 
emas 

---

IV 
YUzani polimer materiallar qo‘shmasdan organik 
bog‘lovchilar bilan ishlash 
15 gradusdan past 
emas 
Qish davrida ishchilar va mashinalarni ko‘shimcha harajatlar bilan kamroq 
bog‘langan ishlarga o‘tqazish kerak. Bunday ishlar: bir erdagi grunt ishlari, 
inshootlarni montaj qilish, yopik xonalar ichidagi ishlar va xokazo.
SHuning uchun qish paytida ishlar maxsus rasmiylashtirilgan ishlarni amalga 
oshirish loyihalari (IAOL) asosida olib boriladi, unga ko‘tttimcha. xarajatlar smetasi 
ilova qilinadi. Smeta bunday ishlarning maqsadga muvofiqligini asoslab beruvchi 
texnik-iktisodiy xisob-kitoblar asosida ishlab chiqiladi. 
Xususiy va ixtisoslashtirilgan potoklar muayyan guruxlarga kiritilishi 
mumkin, 6.6-rasmda ko‘rsatilgan grafik bo‘yicha xar bir potokning chiziqli grunt 
ishlari (Tem) va yo‘l to‘shamalarini qurish uchun kalendar muddatlar (Pk)ni 
belgilash mumkin. 20G 
104 rasm. Joyning iqlim grafigi. 
Yo‘l qurilishining umumiy muddatini, shuningdek aloxida ixtisoslashtirilgan 
potoklar bo‘yicha ishlar muddatlarini bilgan holda, yo‘l qurilishining umumiy 
grafigi tuziladi (6.7-rasm). Ushbu grafikka ko‘ra yo‘l poyi 1-chi va 2-chi yillarda, 
yo‘l to‘shamai esa 2-chi va 3-chi yillarda qurilishi mumkin. Har bir 
ixtisoslashtirilgan potok uchun grafik bo‘yicha kalendar kunlar soni ma’lum bo‘lib, 

---

ularga qarab qurilishning xar yili uchun talab etiladigan zarur mehnat va moddiy 
resurslar xisoblab chiqiladi. 
Rasmdan kurinib turibdiki, ixtisoslashtirilgan potoklar 
ikkita qurilish mavsumida ishlari mumkin. Ammo xar bir ixtisoslashtirilgan 
potokning xar bir mavsumdagi ishlari boshlanishi va tugashi muddatlari xususiy 
potoklarning ishi boshlanishi va tugashi muddatlariga bog‘liq, xususiy potoklar esa, 
u yoki bo‘lishlar guruxiga kiradi va o‘zining ishlarni boshlash va tugatish 
muddatlariga ega. 
Misol tariqasida 105 rasmda ikki kavatli asfalt- beton koplamali, shag‘al 
asosda va qum li drenaj qatlamda yo‘l to‘shamaini qurish bo‘yicha
ixtisoslashtirilgan potoklarning xususiy potoklari ishi muddatlari va ish vaqti 
xisoblab chikilgan. Birinchi xususiy potok turtta zaxvatkada qumli qatlamni kuyish 
va zichlashtirish ishlarini olib boradi. Ikkinchi xususiy potok beshta zaxvatkada 
shag‘alli asosni ko‘ra di. Uchinchi xususiy potok asfalt-beton koplamaning kuyi 
qatlamini, turtinchi potok - yuqori qatlamini ko‘radi. 
Har bir xususiy potokning uzunligi va unumdorligi uni tashqil qiluvchi 
zaxvatkalar soni va uzunligiga bog‘liq. Yo‘l poyini barpo qilish bo‘yicha xususiy 
potoklar zaxvatkalari bir smenada bajarilgan ishlar hajmiga (m3) qarab xisoblab 
chiqiladi. Yo‘l qurilishi bo‘yicha bajarilgan ishlarni xisoblash kulay bo‘lishi uchun 
ular zaxvatkalarning o‘rtacha uzunligiga (m) o‘tkaziladi. Yo‘l to‘shamaini qurish 
bo‘yicha xususiy potoklar metrlarda ulchanadi, shuning uchun zaxvatkalar xam 
metrlarda ulchanadi. 
Yo‘l poyini qurishda chuqurliklar va qiyaliklardagi ishlar hajmlari bir xil 
taksimlanmagan bo‘ladi. SHuning uchun grunt ishlarini olib borishda grunt ishlariga 
ixtisoslashgan bulinmalar (otryadlar va brigadalar) tuziladi, ya’ni bitta otryad 
keltirilgan gruntni yoyib chikadi, boshqasi yo‘l chetidagi gruntni tekislaydi va x.k. 
Yo‘l to‘shamalari qurilishi bo‘yicha ixtisoslashtirilgan otryadlardan farkli o‘laroq, 
ularning unumdorligi kurilayotgan yo‘l davomiyligiga emas, balki kub metrlarda 
ifodalangan ishlar hajmiga muvofiqlashtirilgan bo‘ladi, chunki grunt ishlari hajmi 
yo‘l uzunligi buylab ko‘tarma balandligi va chuqurlik uzunligiga bog‘liq holda 
uzgarib turadi. SHundan kelib chiqib, bir smenada quriladigan yo‘l poyi uzunligi 
o‘zgarmas bo‘la olmaydi. Bir joyda olib boriladigan grunt ishlarida birvarakayiga 
yo‘l poyining muayyan uzunlikdagi uchastkasi xosil bo‘ladi. Yo‘l poyini barpo etish 
bo‘yicha olib boriladigan chiziqli ishlarda mashinalar unumdorligini hisobga olib 
bir smenada yoki bir kundagi ishlarni hisoblash maqsadida zaxvatkalarning eng 
chegaraviy uzunligi belgilanadi. 
Yo‘l uchastkalarga bo‘lib chiqiladi, ular bir-biridan ishlarni olib borish 
sharoitlari va xususiyatlari bilan fark qiladi. Bo‘tun yo‘l davomida bir xil 
sharoitlarga ega bo‘lgan bunday xar bir uchastka uchun etakchi va bo‘tlovchi 
mashinalar tanlanadi. U yoki bu mashinalarni qo‘llashga bog‘liq xrlda bir nechta 
variantlar mavjud. Eng maqbul, okilona variant texnik- iktisodiy hisob-kitoblar 
asosida tanlab olinadi. Bunday hisob- kitoblarda xar bir variant uchun ishlarning 
qiymati, sarflanadigan energiya, ishchilar mehnat unumdorligi va boshqa texnik-
iktisodiy ko‘rsatkichlar anikdanadi. Tegishli variant uchun etakchi mashina 
quvvatini tanlash murakkab vazifa hisoblanadi. Bu vazifaning murakkabligi 

---

shundan iboratki, mazkur uchastka yoki bir gurux bir xil uchastkalar vazifalarini xal 
qilishda boshqacha sharoitli boshqa uchastkalar bo‘yicha echimlar ma’lum emas, 
ular uchun ham variant sifatida xuddi shu turdagi etakchi mashinalar ma’kul bo‘lishi 
mumkin. SHuning uchun vazifa asta-sekin echiladi. Avval unumdorligi eng yuqori 
bo‘lgan mashina uning bir xil sharoitlardagi uchastkalarda to‘liq ishga solinishi 
asosida tanlanadi. Ushbu mashinaning unumdorligi uchastkadagi Qp yoki 
uchastkalar guruxlaridagi umumiy ishlar hajmiga hamda bu ishlarni bajarish 
muddatiga Tr bog‘liq xrlda aniklanadi, ya’ni: 
Pp=Q
P
/T
p
Bu erda Q
p
- mazkur mashina ishlatiladigan uchastkalardagi xak tulanadigan grunt 
ishlari hajmi, m ; T
r
- mazkur uchastkalarda yo‘l poyini barpo etish uchun, bo‘tun 
yo‘l bo‘yicha yo‘l poyini qurishning umumiy mudsatidan kelib chikib belgilangan 
ish smenalaridagi muddat. 
Boshqa ish turlari bajariladigan uchastkalar uchun xuddi shunday xisob-
kitoblar kilingandan keyin, xuddi shu tipdagi mashinalar ushbu uchastkalar uchun 
xam asosiy bo‘lib chiqishi mumkin. Bunday xollarda bu mashinalarning to‘liq ishga 
solinishidan kelib chikib xisob-kitoblar takrorlanadi. Varinatlar soni juda ko‘p ayib 
ketishi mumkin, shuning uchun EHMdan foydalaniladi. 
Yo‘l to‘shamai qurilishi bo‘yicha xususiy potoklarning smenali zaxvatkalari 
ishlar turlari, ularni bajarishga ajratilgan muddatlar, ko‘llaniladigan mashinalar 
smenalari va unumdorligiga bog‘liq. Grunt ishlari, yo‘l to‘shamalarini qurish va 
boshqa ishlar odatda kamdan-kam xollarda bitta smenada, ko‘p incha ikki smenada 
olib boriladi, uchinchi smena mashinalar ta’miriga mo‘ljallanadi.
DS-110 va DS-150 kabi zamonaviy qudratli va unumdor mashinalardan 
foydalanilganda bunday zaxvatka mashinalarni to‘liq ishga solish uchun kichiklik 
qiladi. Boshqa tomondan, zaxvatkani yo‘l poyining tayyorligi darajasini xisobga 
olmasdan faqatmashinalarning unumdorligini bo‘yicha asossiz belgilash ishlarni 
tugatish muddatlarining bo‘zilishiga olib kelishi mumkin. SHuning uchun barcha 
sharoitlarni xisobga olgan holda zaxvatkaning zarur uzunligini belgilash kerak. 
Zaxvatkaning yo‘l quyiladigan eng kichik uzunligini bilgan holda mashinalarning 
ular uchun belgilangan muddatda va unumdorlikda ishlashi sharoitlaridan kelib 
chikib zaxvatkaning mumkin bo‘lgan eng yuqori uzunligi aniklanadi. Birinchi galda, 
bu xisob-kitoblar etakchi mashina uchun xar bir operatsiya bo‘yicha amalga 
oshiriladi, u bilan bir jamlamada ishlaydigan boshqa mashinalar unumdorligiga 
muvofiq keladigan quvvati bllgilanadi.
Barcha hisob-kitoblar bir nechta zaxvatka uchun zarur ma’lumotlarni hisobga 
olgan holda EXMda bajariladi. Olingan ma’lumotlar bo‘yicha grafik tuzish (36.5-
raem) va unga qarab mashinalar unumdorligi va xarajatlar miudori turlicha bo‘lgan 
zaxvatkalar uzunligini anikdash mausadga muvofiu; Grafikda uiymat o‘zgarishlari 
bo‘tlovchi mashinalar soni ko‘p aygan joyda paydo bo‘ladi. 
Grafikdan ko‘rinib turibdiki, koplamani qurish qiymati smena zaxvatkasi 
uzunligi kattalashishi bilan kamayadi va unumdorlikdan to‘liq foydalanilganda 
minimumga etadi. 
Otryadda mashinalardan foydalanish koeffitsienta barcha xisob- kitoblar kesimida 
etarlicha yuqori darajada koladi (o‘rtacha 0,988). 

---

Smena zaxvatkasi uzunligini potokdagi etakchi mashinaning eng yuqori 
unumdorligi bo‘yicha xisoblab chiqish kerak. Maxalliy sharoitlarga ko‘ra (asfalt va 
sement-beton zavodlar unumdorligi, ulardan korishmalar quyiladigan joygacha 
bo‘lgan masofa, xarakatlanish yo‘llari turi, avtomobillar turlari va soniga bog‘liq 
holda) etakchi mashinaning eng yuqori samaradorligini ta’minlashning ilojisi 
bo‘lmagan da, smena zaxvatkasi uzunligi etakchi mashinaning eng yuqori 
unumdorligi asosida xisoblab chikilgan ko‘rsatkichdan kam bo‘lishi mumkin. 
Alohida konstruktiv qatlamni barpo qilish bo‘yicha xar bir xususiy potok 
uchun zaxvatkaning optimal uzunligini belgilash mumkin. SHuning uchun optimal 
zaxvatkalar uzunligi asosida xar bir xususiy potok uchun xam, umuman 
ixtisoslashtirilgan potok uchun ham zaxvatka uzunligi xisoblab chiqilishi kerak. 
Ixtisoslashtirilgan potok uchun xisoblab chikilgan zaxvatka uzunligi barcha xususiy 
potoklar uchun bitta bo‘lishi mumkin, bunda xar bir xususiy potok 1m dan kiskarok 
bo‘lgan, l0 ga yaqin xamda lH dan katta 1r ga teng bo‘ladi, ya’ni 
Xisoblab chiqiladigan zaxvatka miqdori olingan l0 ning optimal uzunligidan kelib 
chikib, rakamni kichik tomonga yaxlitlash yo‘li bilan belgilanadi. Bu xisob-
kitoblarni osonlashtirish (loyihalashtirishda xamda naryadlarni yozish va yopishda) 
xamda unumdorlik zaxirasini yaratish uchun zarur. CHunonchi, zaxvatkalar 
uzunliklarining quyidagi nisbatini ko‘rsatish mumkin: