2-mavzu. Yo‘l qurilish ishlarini tashqil qilishning asosiy xususiyatlari. Reja

103-rasm. Ishlarning potoksiz usulining sxematik jadvali. 
Potoksiz usulning bir k;ator kamchiliqlari mavjud: ishlarni bajarishning 
umumiy muddatlari oshib ketadi, umumbelgilangan muddatdan ilgari birorta xam 
uchastkada bajarilgan deb xisoblana olmaydi; boshqalardan oldin tugatilgan aloxida 
uchastkalardan xarakat uchun foydalanib bulmaydi; xar bir uchastkaga bir xil 
miqdorda talab etiladigan mexanizatsiya vositalariga extiyoj ortib ketadi, shu bilan 
bir vaqtda, avval bir xil mashinalar ishlarning boshlanishini ko‘tib koladi, keyin uz 
qismini bajarib, umumiy ishlarning tugashini poylaydi, ya’ni bunday ko‘tishlar 
vaqtida ulardan foydalanilmaydi. Ishlar bunday olib borilganda malakali ishchilar 
mehnatidan samarali foydalanish xakida ran bo‘lishi mumkin emas, natijada mehnat 
xarajatlari ortib ketadi, mashinalardan foydalanish koeffitsienta esa tushib ketadi. 
Bunday kamchiliqlarga karamay, potoksiz usul yo‘l qurilishida, ya’ni yo‘l 
elementlarini maxalliy tashqilotlar (kolxozlar, sovxozlar, sanoat korxonalari) 
yordamida bajarish mumkin bo‘lgan qurilishlarda ko‘llaniladi. 
Xududi orqali yo‘l o‘tadigan bunday tashqilotlar umumbelgilangan muddatga 
uzlariga topshirilgan yo‘l uchastkasini topshirish majburiyatini oladi. SHuning 
uchun, jalb kilinayotgan tashqilotlarning bo‘tun yo‘l buylab joylashuvini xisobga 
olib, barcha ishlarni bo‘tun yo‘l davomida bir vaqtda bajarish maqsadga muvofiq. 
Ixtisoslashmagan tashqilotlarda zarur kadrlar, mashinalar va jixozlar yo‘q. Bu xam 
ishlar sifatini nazorat qilishni kiyinlashtiradi. 
Potoksiz usulni kullaganda yo‘l qurilishi muddati potokli usul 
kullagandagidan ancha yuqori bo‘ladi. 
Ba’zan asosiy ishlar potokli usullar bilan olib borilganda qisman potoksiz usullar 
ham ko‘llaniladi. CHunonchi, shunday aralash usul ham ma’lumki, unda yo‘l poyi 
jalb kilingan maxalliy tashqilotlar kuchi bilan potoksiz usulda kuriladi, sun’iy 
inshootlar va yo‘l to‘shamai esa ixtisoslashtirilgan yo‘l tashqilotlari tomonidan 
barpo etiladi. 
Birok bugungi kunda yo‘l tashqilotlari yuqori unumdor er kavlash- transport 
mashinalari bilan jixdzlangan, potoksiz usullar esa tejamkor hisoblanmaydi, katta 
mehnat talab etadi. SHuning uchun chiziqdi ishlarda ulardan foydalanilmasligi 
kerak. Ular anik joyga bog‘langan ishlarda, masalan, katta ko‘p rik qurilishida 
qo‘llanilishi mumkin. 

---

Kurilishni tashqil qilish va yo‘l qurilishi ishlarini olib borishni 
loyihalashtirish. Loyihalarni tuzish. 
Qurilishni tashqil qilish loyihasi (QTQL) texnik loyihaning tarkibiy 
qismidir. QTQL ning asosiy vazifasi — texnologik qurilish sxemasini va ob’ektning 
smeta qiymatini aniklash uchun zarur bo‘ladigan tashqiliy ma’lumotlarni aniklash. 
Qurilishni tashqil qilish loyixdsida asfalt-beton va sement-beton zavodlarni 
joylashtirish joylari belgilab quyiladi. Ko‘p incha ABZ va SBZlar yo‘l quruvchilari 
tomonidan foydalaniladigan maxsus temiryo‘l tupiklarida (shoxobchalarda) 
joylashtiriladi. Birok buning doim ham ilojisi bulmaydi. YAqin atrofda temiryo‘l 
stansiyalarining yo‘qligi tufayli QTQLda relslar (pirslar) oldidagi materiallar bilan 
ta’minlash bazalari nazarda to‘tiladi. Bir yilda 50 km dan ortiq yo‘l qurilishi ishlari 
olib borilayotda bunday bitta baza ABZ va SBZlar ishlaydigan 1-3 ta trassa oldi 
ob’ektlariga xizmat ko‘rsatishi lozim. QTQLda bu zavodlarni yo‘l buylab 
joylashtirish, shuningdek ularni ombor xujaligi, elektr energiyasi, bug va suv bilan 
ta’minlash masalalari xal etiladi. 
Ishlarni amalga oshirish loyixdsi (IAOL) loyixd tashqiloti tomonidan yoki 
uning buyurtmasi bo‘yicha ixtisoslashtirilgan trest tomonidan tuziladi. Bu loyixd 
ishchi chizmalar, texnik loyixd va uni tuzish uchun zarur barcha dastlabki 
materiallar asosida ishlab chiqiladi. 
IAOL qurilishning tashqiliy-texnik darajasini oshirish va yo‘lning uz vaqtida 
ishga tushirilishini ta’minlashga mo‘ljallangan. IAOL mavjud sharoitlarda optymal 
bo‘lgan ishlar usullarini belgilaydi va bunda ularning sifatini nazorat qilishning, 
mehnat sarfini va qiymatini pasaytirishning, qurilish muddatlarini kiskartirishning 
samarali choralarini ta’minlashga aloxsda e’tibor karatadi. IAOL bo‘lmagan da 
ishlarni bajarish taqiqlanadi. IAOLni tuzishda birinchi galda qurilish sharoitlariga 
javob beradigan eng ilgor texnologiya aniklanadi. Qabul qilinadigan texnologiya 
belgilangan sifat darajasini hamda yo‘lni ishga tushirish muddatlarini ta’minlashi 
lozim. 
IAOLda 
tarmokli 
rejalashtirish, 
dispetcherlashtirish, 
qurilishni 
avtomatlashtirilgan boshqarish tizimi, eng unumli yoki barcha mashinalardan ikki 
smenada foydalanishga asoslangan kompleks mexanizatsiya nazarda to‘tiladi. 
Ushbu masalalar bilan shugullanadigan muhandis-texnik xodimlar mazkur 
ob’ektdagi kichik mexanizatsiya vositalarini, rejalarni yuqori sifat bilan oshirib 
bajarishni ta’minlash uchun sharoitlarni yaratib bera oladigan texnologik 
jarayonlarni, xavfsizlik texnikasi choralarini va atrof-muxitni muxofaza qilish 
choralarini yaxshi bilishlari lozim. 
Ishlarni olib borish usullarini tanlashda ular asosan iktisodiy ko‘rsatkichlar 
asosida baholanadi, bu ko‘rsatkichlar qurilish-montaj ishlari gannarxi, qurilishning 
davomiyligi va ishlarning mehnat sig‘imi bilan belgilanadi. QTQL va IAOLni 
tuzishda qurilishning umumiy muddatini aniklash uchun amalga oshirilgan 
xarajatlar taqqoslanadi. 
QTQL va IAOLni ishlab chiqishda namunaviy loyiha hujjatlaridan keng 
foydalaniladi. -TKLva IAOL loyiha hujjatlarining maxsus shakllari bo‘yicha
rasmiylashtiriladi. Bu shakllar qo‘shimcha tarzda aniklashtirilishi mumkin. 
QTQL texnik-iktisodiy asoslash hujjatlari, tadqiqotlar materiallari, 

---

quruvchilar bilan kelishilgan ta’minot sxemalari va ishlarni tashqil qilish usullari, 
ishchi kadrlar bilan ta’minlash xakidagi ma’lumotlar, rejalashtirilayotgan qurilish 
tashqilotlari quvvatlari xakidagi ma’lumotlar asosida tuziladi. 
QTQL ga qurilishning kalendar rejasi; qurilishning bosh rejasi; qurilish va montaj 
ishlari hajmlari axborotnomasi; qurilish konstruksiyalari, buyumlar, yarim 
fabrikatlar va asbob-uskunalarga eo‘tiyoj grafigi; asosiy qurilish mashinalariga 
eo‘tiyoj grafigi; ishchi kadrlarga eo‘tiyoj grafigi; moddiy-texnik baza korxonalari, 
turarjoylar, tashqi yo‘llar, ularga to‘tashgan MPS stansiyalari, aloxa va elektr uzatish 
liniyalari joylashuvi; daraxt kesish va erlarni ajratish axborotnomasi; qurilish 
sharoitlari tavsifi va asosiy texnik-iktisodiy ko‘rsatkichlar kiradi. Maxalliy qurilish 
materiallaridan foydalanish, mexanizatsiyalash vositalarini qo‘llash, maxalliy 
qurilish materiallari bilan ta’minlashda transport sxemasini tanlash bo‘yicha
karorlar bosh pudratchi qurilish tashqiloti bilan kelishiladi. 
IAOLga qurilish-montaj tashqilotining tashqiliy-texnik tadbirlar rejasi, 
amaldagi operativ rejalashtirish tizimi, qurilishni boshqarish va hisobini yuritishni 
hisobga olgan holda ishlab chiqiladi. IAOLga kompleks tarmokli va kalendar grafik 
(unda qurilish-montaj ishlar hajmlari uamda ishlab chikilgan texnologiya asosida 
ishlarni bajarish izchilligi va muddatlari belgilanadi, mehnat resurslariga eo‘tiyoj, 
shuningdek barcha turdagi asbob-uskunalarni etkazib berish muddatlari 
aniklanadi,); yo‘l yoki uning uchastkalarining sxematik rejasi tusiklar orqali o‘tish 
joylari, grunt sharoitlari, doimiy va vaqtincha transport yo‘llari, elektr va iseiklik 
ta’minoti ob’ektlari, aloka tarmokdari, omborlar va qurilish uchunzarur boshqa 
inshootlar va qurilmalar joylashuvi ko‘rsatilgan holda; transport sxemalari uamda 
moddiy-texnik resurslarni etkazib berish, mashinalar, moslamalar va transport 
vositalaridan foydalanish va kayta joylashtirish grafiklari; muayyan yo‘l 
uchastkalariga va tabiiy tusiklardan o‘tish joylariga bog‘langan murakkab ishlarni 
bajarish (bu ishlar kuchma bulinmalar - poezdlar, kolonnalar, brigadalar tomonidan 
ixtisoslashtirilgan potoklarda bajariladi) bo‘yicha texnologik kartalar va sxemalar; 
qurilishning maxalliy sharoitlarga bog‘langan individual va namunaviy bosh o‘tish 
joylari rejalari; vaqtincha qurilish bazalarining (bitum eritish bazalari, ombor va xk.) 
anik trassa uchastkalariga boglagan brosh rejalari kiradi. 
IAOLda shuningdek, qurilish konstruksiyalari, detallar, yarim fabrikatlar, 
materiallar va uskunalarning ob’ektga kelib tushishi grafigi; ishchi kadrlarga 
eo‘tiyoj grafigi; asosiy qurilish mashinalariga eo‘tiyoj grafigi; murakkab ishlar va 
yangi usullarda bajariladigan ishlar bo‘yicha texnologik kartalar; kolgan ishlar 
bo‘yicha - ob’ektga va maxalliy sharoitlarga, yoki texnologik sxemalarga 
bog‘langan namunaviy texnologik kartalar (ishlar ketma-ketligini, mehnat 
xarajatlari uamda materiallar va mashinalarga eo‘tiyojlarni, xo‘jalik hisobi usulida 
ishlaydigan brigadalar uchun bosqichlarni bayon kilgan holda) uam ko‘rsatilishi 
lozim. 
Odatda, zamonaviy sharoitlarda mehnatni brigada pudrati usulida tashqil 
qilish, uning asosiy shakli sifatida esa - karama-qarshi potokli brigada pudratidan 
foydalanish maqsadga muvofiq» Bunda, agar yo‘l qurilishining yirik ob’ektlari katta 
xududda yoki yangi uzlashtirilgan mintaqalarda joylashgan bo‘lsa, ishlarni tashqil 
qilishning ekspeditsion- vaqta va vaqta usullarini tavsiya qilish mumkin. IAOLda 

---

shuningdek, mehnatni muxofaza qilish va xavfsizlik texnikasi bo‘yicha loyiha 
ishlanmalari; ishlarning sifatini nazorat qilish va baholashni amlga oshirish uchun 
hujjatlar xam nazarda to‘tiladi. 
Tushuntirish xatida ishlarni bajarish bo‘yicha echimlar asoslab beriladi; elektr 
energiyasi, suv, gazga extiyoj xisoblab chiqiladi; vaqtinchalik (inventar) binolar va 
inshootlar ruyxati beriladi va qurilish uchastkalariga bog‘lanadi; ishlatilayotgan 
kommunikatsiyalarning ishdan chiqishini oldini olish tadbirlari; IAOLda qabul 
kilingan echimlarning texnik-iktisodiy ko‘rsatkichlari keltiriladi. 
IAOLda quyidagi asosiy texnik-iktisodiy ko‘rsatkichlar beriladi: qurilish-
montaj ishlarining tannarxi va mehnat sig‘imi; mazkur ob’ekt qurilishiga 
chalgitilayotgan asosiy ishlab chiqarish fondlari va aylanma mablaglar qiymati; 
qurilish davomiyligi; loyihada qabul kilingan echimlarni tavsiflovchi boshqa 
ko‘rsatkichlar. 
Ishlarni tashqil qilish loyihalari (ITQL) loyiha tashqiloti ishlab chikadigan yo‘l 
loyihasi tarkibiga kiradi. Loyihalar texnologik kartalarda bayon kilingan namunviy 
ishlab chiqarish echimlaridan foydalanishga asoslangan. Ular xar xil bo‘ladi, chunki 
yo‘l konstruksiyasi toifasi va boshqa ma’lumotlarga bog‘liq holda turli xil maxalliy 
sharoitlarni, turli mashinalarni va materiallarni loyiha talablarini xisobga oladi. 
Turli ishlarni tashqil qilish loyihalarini tavsiflash uchun texnologik kartalarni 
tuzishga misollar yo‘lning tegishli elementini qurish ishlari texnologiyasi va ishlarni 
tashqil qilish bayonida tegishli bulimlarda keltiriladi.