А лалия боланинг она кррнида ёки дастлабки ривожланиш боски


е г 3 я 4  л е' н м б; ш CI Ц ' ет н 3 К5



Download 1,35 Mb.
Pdf ko'rish
bet8/13
Sana06.07.2022
Hajmi1,35 Mb.
#750405
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   13
Bog'liq
alaliya haqida

е
г
3
я

л
е'
н
м
б;
ш
CI
Ц '
ет
н 3
К5
ок
бу
Ml
(*
208


грам м атик тугри таш ки л ки ла олмайди. Гапни лексик-сем антик ва 
лексик-грам м атик ам алга ош ириш нотугри кечади, бунда предметли 
алокал арн и н г тула эм аслиги куринади (боланинг теварак-атрофдан 
идрок этган предметлари). Бу семантик аграмматизм сифатида бахола- 
нади: суз ахам и яти н и н г дифф уз кенгайиш и, ассоциатив характердаги 
алм аш ти риш лар ва \-к.
Н уткий белгилар ти зи м и н и эгаллаш и м к о н и яти н и н г чегаралан- 
ган л и ги д ан м отор а л ал и яд а н у т к н и н г н ом и н ати в ва предикатив 
ф ун кц и ял ари ази ят чекади, яхли т ком м уникатив ф ао ли ят бузилади
ш унингдек, н уткн и бош карувчи ва билиш (когнитив) ф ункцияси 
бузилади. А лалияда н у тк тула алока воситаси ва я к к а ривож ланиш
воситаси була олмайди.
А лали яда н у тк н и н г барча томонлари ва ф у н кц и я л ар и н и н г систе- 
мали ривож ланм аганлиги кузатилади. И боралар тузиш ва грамматик 
КУрилишни узлаш тириш да к и й и н ч и л и к л ар ан и клан тан .
А лалияда таклид ки л и ш ф аолиятининг етарли ривож ланм аганли­
ги, барча ихтиёрий н у тк ш акллари ни н г тули к эм аслиги кузатилади.
Баён ки л и ш ж араёнида барча оп еради яларн и нг етилм аганлигига 
караб, тадкикотчилар нуткий ф аолият механизмида узатиш ва кайтиш 
алокалари ти зи м и н и н г б узилиш ини курсатиб утдилар, ш унингдек, 
и ч к и п рограм м алаш ти ри ш н ин г бузилиш и ва баён ки л и ш н и таш ки 
ам алга ош и ри ш н и н г бузилиш и хам таъкидланади.
Бокланган н у тк д а гап л ар н и б и рлаш ти ри ш д а б олалар маълум 
ки й и н ч и л и кл ар га учрайдилар, уларда контекст тузиш укуви ш акл­
лан м аган л и ги ан и кд ан ган . Н утк пойм а-пой, туш унарсиз, вакт ва 
сабаб-окибат алокалари етиш м айди.
А л ал и я л и болалар м ул о ко тн и н г д и ало ги к ш а к л и н и етарлича 
эгаллаганларида хам богланган мустакил н у ткн и контекст эгаллаш га 
ки й налади лар.
Н уткн и н г диалогик ш аклига нисбатан монологик н утк таш аб- 
бускор хисобланади, у боладан тил воситалари ва ф икрларни тугри 
танлаш учун мухим булган ак л и й ф аол и ятн и н г маълум даражада 
ш акллан ган ли ги н и талаб килади.
Б о ш ан ган н уткн и эгаллаш учун боланинг и ч к и н утки етарли 
ри вож лан ган були ш и сузларн и тан лаш , уларн и м аълум ти зим да 
ан и клаш , н утки й мулокот режасини тузиш талаб этади.
К онтекст н у тк боладан наф акат и чки, балки таш ки н уткн и (ба- 
ённи ш акллан тири ш м оти вац иядан бош ланади, сун г мотив ф аоллик 
захираси сифатида ф и кр билан мустахкамланади, и чки н у тк оркали 
таш ки баён ам алга ош ирилади) р и вож лани ш и н и хам талаб этади. 
А лалияда контекст н у тк н и н г ш акллан иш и бузилган булади.
А л а л и я л и болаларда н у тк н и ш а к л л а н т и р и ш н и н г б ош лан гич 
б оски ч лари д а бокпанган ш аклда мулокотга эх ти ёж н и н г й у кл и ги
кузатилади. Бу эса умумий бузилишлар ва н у тки й ф аолли к билан 
боклик, бутун бош лангич боскич ш аклланмайди. Н уткни н г йуклиги
209


хисобига паралингвистик воситалардан имо-иш ора, мимика, панто­
мимика, интонациядан фойдаланилади. Болалар кетма-кет келадиган 
расмлар мазмуни билан ман гикий таниш тириш да кийинчиликларга 
дуч келадилар: айримлари расмларни тугри кетма-кетликда тахлай 
олмасалар, айримлари тугри кетма-кетликдаги расмларни тугри баён 
эта олмайдилар.
Контекст нуткнинг ш аклланмаганлиги ички режани таш ки нуткда 
нотугри амалга ош ирилиш и билан боглик. Баён ки лиш ни н г фрагмен- 
тарлиги, майдалаш ганлиги кузатилади, бундан ташкари бир текисдаги 
кетм а-кетлик бузилади, вази ятн и н г бир ёки бир нечта м ан ти ки й
каторларининг тушиб колиш и, ф икрлар таркокдиги кузатилади.
К етма-кетлик асосида хикоя тузиш даги ки й и н ч и л и кл ар сабаби 
эмоционал омил булиши хам мумкин. Бола биринчи уринга уз утмиш 
ам алиётида дуч келган ёркин холатни куйиш и мумкин. А.Р. Лурия 
бу холатни бирламчи н утк бузилиш и эмас, балки умумий фаол ф ао- 
л и ятн и дастурлаш нинг бузилиш лари деб бахолайди.
Предметларнинг фазовий муносабатини ифодаловчи мураккаб 
мантикий-грамматик конструкцияларни эгаллаш болага катта ки й и н - 
чиликларни тугдиради. Х икоянинг тартибсизлиги, и ф одалиликнинг 
камбагаллиги, алока воситаларининг соддалиги ва бир турлилиги ку­
затилади. Болалар мавзуни ечиб бериш учун мухим булган далилларни 
танлаш ни билмайдилар, керакли сузларни топа олмайдилар, и кки - 
лам чи тафсилотларда туриб коладилар, асосий мазмунни унутадилар.
Н уткий имкониятларнинг ривожланиш и, монологик баён ки ли ш ­
нин г сабаб-окибат муносабатларини эгаллаш натижасида мустакил 
нутк бирмунча тугриланади, лугат усади ва мураккаблаш ади, суз ва 
гапларнинг товуш-бугин тузилиш и яхш иланади, турли алока курини- 
шларини куллаш билан бирмунча мураккаблашган гаплар пайдо булади.
Бу холда, ал ал и я л и болаларда н у т к н и н г р и вож лан м аган л и ги
мулокот м о ти вац и яси н и н г ш акллан м аган ли ги билан, ф ао л и ятн и н г 
турли компонентлари ф аолл и ги н и н г бузилиш и билан уйгунлаш ади.
Н уткий ривож ланм аганликнинг турли куриниш лари кузатилади: 
н уткн ин г умуман йукдигидан то н уткн и н г кисман бузилишларигача.
Ривож ланиш нинг бирмунча юкори боскичларида, мулокот вазия- 
тининг мураккаблаш увида ёзма нуткга махсус танланган вазифаларни 
бажариш даги хар томонлама очиб берувчи мукам м ал нуткда к и й и н ­
ч или клар учрайди. Богланган н у тк н и н г мустахкам м алакасин и нг 
етиш м аслиги болада ф икрни кискача, лунда ки либ ифодалаш усули, 
н утки й кури н иш ларни н г кам багаллиги ёки аксинча сернутклилик, 
тавтолгия билан никобланади.
М отор алали я келиб ч и к и ш га кура бир хил эмас. А йрим холларда 
тил воситаларини, яъни фонематик, лексик ва грамматик таркибий 
кисм ларин и танлаш операциясининг ш аклланм аганлиги кузатилса, 
айрим холларда мослаш тириш операц и яси н ин г ш аклланм аганлиги 
кузатилади.
210


Н уткий ривож ланм аганлик куриниш ларида ан и кл ан ган далили й
ф арклар айрим муаллифлар томонидан айнан бир бузилиш нинг турли 
намоён булиш и даражаси сиф атида курилади. Улар алал и ян и нуткий 
ри вож лан м аган ли к, дараж алари б уйича диф ф ерен си рлай ди лар ва 
болага узи н и н г р и вож лани ш ж араён и да бир катор боски члардан
утади ва буларнинг хар бири учун уз бузилиш сурати характерлидир 
деб хисоблайдилар.

Download 1,35 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   13




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish