А лалия боланинг она кррнида ёки дастлабки ривожланиш боски



Download 1,35 Mb.
Pdf ko'rish
bet7/13
Sana06.07.2022
Hajmi1,35 Mb.
#750405
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   13
Bog'liq
alaliya haqida

Мотор алалия белгилари
Мотор алали я н утки й ва н у тки й булмаган белгилар м аж м уини 
таш ки л этувчи мураккаб синдром хисобланади. М отор алал и яд а 
нуткий нуксон таркибида нуткий бузилишлар етакчи урин эгаллайди.
Нутк,ий белги. 
М отор ал ал и яд а н у тк бузилиш лари систем али 
характерда булиб, ун и н г барча таркибий кисм лари учун хос: ф оне- 
тик-ф онем атик ва лексик-грамматик.
Устунлик килувчи белгилари буйича болаларни ф онетико-ф оне- 
матик ривож ланмаганлик устунлик килувчи гурухга (улар камчилик) 
ва лексик-грам матик ривож ланм аганлик устун булувчи гурухларга 
булиш мумкин. Тахминларга кура, биринчи гурух — доминант ярим- 
шар пустлогининг марказий мотор сохаларидаги пастки булимларнинг 
дастлабки жарохатланиш ларига асосланади. Бу ерда артикуляцион ха- 
ракатларни бажаришда ёки умумий мускулатурада (бошка харакатларни 
бажаришда) келиб чикувчи муш аклар, пайлардан гурух м ия пустлоки 
мотор сохасининг олдинги булимлари жарохатланишига асосланади.
А лали яли болаларда талаффуз тизим и ривож ланиш и сифат ва 
м икдори ж ихатидан узига хослиги билан характерланади. Бу барча 
болаларда у ёки бу даражада ва н утки й ривож лани ш н и н г хар бир 
б оскичида намоён булади.
Н ейрофизиологик жихатдан ёндаш илган ишларда ар ти кул яц и ­
он бузилиш лари бош м и ян и н г маълум бир пустлок зон алари н ин г 
ш аклланм аганлиги билан бокпаб курсатилади (Р. А. Белов — Давид,
A.Н. Трауготтт).
Психолого-педагогик жихатдан ёндашилган ишларда (Р Е . Левина,
B.К. Орфинская, А.К. Маркова, Е.Е Корицская, В.А. М инаш ина, Е.Ф. 
Соботович, Усанова ва х.к.) алалияли болаларда нуткнинг фонематик
204


бузилишлари лексик ва грамм атик ривожланиш хусусиятлари билан 
узаро боглик деб баён этилади. Н уткнинг ф онетик ривож ланиш и лугат 
бойлигининг ривож ланиш даражасига боклик-
Бир катор холларда товуш лар лугат ривож ланиш и таъсири остида 
спонтан хосил булади, б и р о к уларни суз таркибида куллаш маълум 
м икдордаги к и й и н ч и л и к л а р билан боглик. Алохида товуш ларни 
улар томонидан тугри талаф ф узи ш ароитида хам бола томонидан 
сузнинг товуш таркибини кучириб ёзиш даги куп сонли хатолар бунга 
гувохлик беради.
А йрим холларда л у гатн и н г кенгайи ш и ян ги товуш ларни хосил 
булишига олиб келса, айрим холларда эса аввал алохида артикуляция- 
лар вужудга келади, сунг улар сузларда мустахкамланади. Н уткни н г 
алохида таркибий ки см ларин и бир бутун холатга келтириш и м кон и - 
ятларида ки й и н ч и л и к л ар кузатилади.
А лалияда мураккаб харакат д иф ф еренцияровкалари к и й и н ч и л и к
билан узлаш тирилади, д и н ам и к артикуляцион стереотик ш акллан - 
м айди — товушларни тугри ёк и нотугри такрорлаганда товуш ларнинг 
б ири ки ш и ки й ин лаш ади . А.Р. Л ури ян ин г таъкидлаш ича, алали яда 
утган арти куляци я денервациясида к и й и н ч и л и кл ар ва бир артику- 
л яц и яд ан и кки н чи си га си л л и к утиш да к и й и н ч и л и к л ар ани клан ган . 
Бу товуш ва бугинлар урн и н и узгариб колиш га, суз тузи ли ш и н и н г 
соддалаш иш и ва бузили ш и га олиб келади.
А лал и ял и болаларда н у т к ап п ар ати н и н г н ози к харакат коорди- 
н ац и ял ари ш акл л ан м ай ди . Н у тк харакат ан ал и зато ри н и н г аном и- 
ти к-си н тети к бузилиш лари турли куриниш ларга эга: орал ап ракси я
кетм а-кетли кн и н г бузили ш и ва хоказо. Бунда керакли ар ти кул яц и я 
холатини излаш , маълум бир ар ти ку л яц и я харакати н и баж ара ол- 
м аслик, к етм а-кетл и кн и эгаллаш д а к и й и н ч и л и к л а р кузатилади. Бу 
холларда н у тки й а р ти к у л я ц и я бузили ш лари н и белгиловчи харакат 
бузилиш лари етакчи урин эгаллайди . Ш унингдек, к и н ети к ва к и - 
н естетик ап ракси ялар оки б ати да н у тк н и н г ф о н ети к ва ф он ем атик 
том онларида к а м ч и л и к л ар кузатилади. Н утк аппаратидан бош м и я 
пустлогига борувчи к и н е с т е т и к и м пульслар билан б о гл и к ар ти ­
ку л яц и я харакатлари нормал ш ароитда товуш тахлили ва тавсифи 
ж араёнида мухим урин эгаллаб, сузнинг товуш таркибини ан и кл аш , 
керакли товуш кетм а-кетл и ги н и саклаш га ёрдам беради. А л ал и яд а 
эса бола сузн и нг к ер ак л и товуш кетм а-кетли ги н и ан и кл аш га к и й - 
н алади , бир сузни и к к и н ч и бир суз билан ал м аш ти ра олм айди. 
Бу эса п ар аф ази ян и н г ку п ай и ш и га, асосий сабаб ж араён л ари н и н г 
харакатч ан ли ги н и н г б узилиш ларидан далолат беруви кам чи л и кл ар , 
яъ ни п ерсеверация ва х-к. кузгали ш ва торм озланиш учогларидаги 
кам чиликларга олиб келади. Бунинг натижасида эса, болада эш итиш
ва н уткн и туш униш етарлиги саклан ган холда, н у ткн и мустакил ри- 
вож лан иш ига ту с к и н л и к ки л у в ч и ар ти к у л я ц и я м ускулатурасининг 
парез ва лаб п арал и члари кузатилм аган да, н у тк м устакил равиш да
205


ривож ланм айди, узок, вактгача у айрим товуш лар талаф ф узи билан 
чекланади.
М и я пустлста ри вож ланм аганлиги дараж аси к а н ч а л и к юкори 
булса, н у тк ф ун кц иялари ни н г ш аклланм аганлиги ш у н ч али к чукур 
ва купол булади. А ртикуляцион праксис бузилиш лари ва н утки й
харакатларн и н г орасида бевосита алок,а м авж удлиги кузатилган, 
бинобарин бир томондан н уткн и н г ф онетик тизим и, и к к и томондан 
нуткн и туш униш , идрок 
К И Л И Ш .
А лалияда майда артикуляцион харакатларнинг бузилиш и, н утк 
харакат анализатори м ия томони тонусининг пасайиш ига олиб ке­
лади, бунинг натижасида заиф ва нозик ки н естетик импульсларни 
идрок к,илиш кийинлаш ади ва хатто бутунлай чекланади. Пустлок 
томонидан фак;ат бирмунча й ири к кинестезиялар кабул килин ади ва 
тахлил ки лин ади . Бунинг натижасида, мотор алалияда, гохида узига 
каратилган нутк,ни етарли идрок килолм аслик, грамм атик ш акллар 
ва кенг ёзилган матнни туш униш ни секинлаш уви ва кий ин лаш уви
кузатилади. Н.Н. Трауготт маълумотига кура, мотор алали яли 70% 
болалар узига каратилган нуткни тула туш унадилар, 20% болаларда 
туш униш бир оз пасайган ва 10% болалар ёмон туш унадилар, бирок 
бундай холларда болаларнинг уз нутк;и хар доим туш униш ига кара- 
ганда ёмон рок, булади.
К упинча, товушларни ан и к идрок килолм аганидан болалар, фра- 
заларнинг фак,ат алохида элементларини илиб оладилар ва уларни 
ягона мазмун тузилиш га богаай олмайдилар. Т уш ун и ш н ин г бундай 
чегараланганлиги асосий нуксон н ин г и кки лам чи кури н иш и хисоб­
ланади.
Хаддан таш кари камбагал фаол н уткка эга була туриб, болалар 
етарлича пассив лутатга эга булиш лари м ум кин. Бир караш да нутр­
ии туш униш холати шубха тугдирмаслиги м ум кин, аммо н уткн ин г 
мураккаб вариантларини туш униш да барибир айрим ки й ин чили клар 
булади. Т уш ун и ш н и н г турли дараж алари ан и клан ган : грам м атик 
ш аклларни бутунлай туш унмаганликдан, ягона грамматик конструк- 
сияларни туш униш даги алохида ки йинчиликларгача.
Ф онематик тасаввурларнинг дифф узлиги, товуш ни идрок ки лиш
ва кайта такрорлаш нинг ноан икли ги , сузнинг товуш ва 
6
v f h h
тарки­
бида заиф мулжал олиш и холатлари, болаларда, суз ва ибораларнинг 
цтруктурали ш аклланм аганлиги, грамм атик воситаларни куллаш да 
етарлича вариативликнинг кам лиги асосида кузатилади.
А лалияда суз ва баёнларнинг ф онем атик амалга ошуви бузилади, 
н уткн и лин гвисти к безаш ш аклланм айди — товуш -бугин ва морфем 
курилиш . Н уткн и н г ри тм и к келиб ч и к и ш и н и н г бузилиш и н утк 
оки м и н и н г секинлаш увида, сузларни бугинлаб талаффуз килганда 
6
v f h h
ва сузлар орасидаги паузаларда намоён булади. Нутк, хар бир 
мисрадаги ургули бугинни а н и к к,илиб шеър укиш ёки фрагментар 
(хар хил н утки й булакларни турлича узунликдаги интерваллар билан
206


булиш) характерда булади. Суз ва иборалар ри тм и к структурасининг 
ш акллан м аган ли ги н у тк тем пи, ритми, м усикий лиги бузилиш и би­
лан биргаликда кузатилади. Болалар ритм ни илиб ололмайдилар ва 
такли ф к и л и н ган р и тм и к суратни чапак чалиш , такиллати ш билан 
амалга ош ириб беролмайдилар.
С узларни акс этти ри ш д а бола суз урнига ш унга я к и н келуви 
н оан и к товуш лар ком плексини ифодалайди, бир сузнинг бир нечта 
бузилган вариантларини куллайди: «фрал», «вирал», «фарал» — фев- 
рал. Лугат б о й л и ги н и н г купайиш ига караб, суз структурасини эгал- 
лаш даги к и й и н ч и л и к л ар бирм унча сезиларли булиб колади. Бундай 
бузилиш лар микдори бирданига усиб кетади. Н уткий оким да нотугри 
айтилган сузлар куп булади.
Мотор алалияли болаларда лугат бойлиги секин, нуткий амалиётда 
нотугри ф ой далан и л ган холда ривожланади.
Л е к с и к -с е м а н т и к в о с и та л а р н и н г к а м б а г а л л и г и , ух ш аш л и ги , 
я к и н л и ги , би р-би ри га зи дли ги буйича турли хил алм аш тириш ларга 
олиб келади (пиёла-идиш ). К упинча предм етларнинг таш ки бел- 
гилари б уйича алм аш ти риш лар кузатилса, к ам р о к ф ун кц и ял ари га 
ас о сл ан ган л ар к у за ти л а д и (и ч к и белгилар). С узл арн и ах ам и яти
буйича алм аш ти ри ш бола н утки ри вож лан и ш и н и н г бирм унча к>ко- 
ри д ар аж аси н и характерлай ди . В.К. В оробёвани н г ку рсати ш и ча, 
ах,амиятнинг д и ф ф узли ги ва алм аш тириш к у п и н ч а отларга нисба- 
тан ф еълларни кул лаш да кузатилади. Болалар син они м , антоним , 
ум ум лаш тирувчи сузлардан ф ойдалана олм айдилар. Уларда сифат, 
равиш захиралари бир хилда ва жуда тор. Н утк р и во ж лан и ш и н и н г 
барча боскичларида лугатни ф аоллаш тириш к и й и н ч и л и ги , болалар­
н и н г лугат захи расидан сузларни тугри танлай олм аслиги ва тугри 
куллай олм аслиги ан и кл ан ад и .
Бундай болаларн ин г лугат бойлиги кундалик-турм уш мавзулари 
билан чекланиб, бола сузни маъносини туш унтириб бера олмайди, 
суз хосил к и л и ш воситаларидан ф ойдалана олмайди.
Н утк узок вактгача кам багаллигича колади, она ти лига хос бул­
маган иборалар билан хайратга солади. Н.Н. Трауготт ф икрича, бола 
уз н утки й и м кон и ятлари н и устиради: ун ин г ф и крлари н и туплаш и 
к и ч и к ёш даги болалар ф и кри н и н г тупланиш ига мос келади, чунончи 
ф и крларн и нг узи уларнинг мазмуни, бирм унча ю кори ривож ланиш
боскичида булади.
Н уткни н г грам м атик курилиш идаги бузилиш ларнинг узига хос 
хусусиятлари Н .Н . Трауготт, Р.Е. Левина, Б.М . Гринш пун, С.Н. Ш а­
ховская, Е.Ф. С оботович, В.А. Ковш икова ва бош ка м уаллиф ларнинг 
иш ларида тула ёритилгандир.
Болалар от ва ф еълни нуткда мувофиклаш тириш да кийналадилар, 
куш имча ва богловчилардан фойдаланмайдилар, уларнинг нуткида тур- 
дои! ва сон куш им чаларининг аниклиги й у к в а х -K. М азмун фаркдовчи 
олд куш им чаларни нотугри куллайдилар. Турланганда суз охирининг
207


узгаришдан махрум узак сузлар устунлик килади, баён ки лиш ни н г 
м орфологик тулдирилм аганлиги кузатилади. А лал и ял и болаларда 
грамматик воситаларни куллаш да вариативлик етиш майди; деярли 
барча грамматик ш аклларни фарклаш ва куллаш мураккаблаш ган- 
дир. Болалар тил ходисаларини кузатолмайдилар, тахлил к,илолмай- 
дилар, умумлаштиролмайдилар, нуткий материал устидан фикрлаш
операциясини амалга ош иролмайдилар, н утки й белгини туш униб 
тугри куллай олмайдилар. Улар от, феълларнинг сонли ш аклларини 
эгаллаш да кийналадилар, ш аклсиз ва ф лексийсиз, узгармайдиган 
сузлардан фойдаланадилар («китоб, лола» ва илтимос жести). Бундай 
аморф иборалар, ан и к грамматик бирикмаларсиз (флекция, боитовчи 
ва бош ка воситаларни талаб килувчи) факат маълум вазиятлардагина 
тушунарли булади.
А лалияли болаларда ran ш акллан иш и жараёни, ривож ланиш нинг 
барча боскичларида бир катор хусусиятларни намоён килади. Аграм- 
матизм нинг турли куриниш лари кузатилади (экспрессив аграмматизм
— шахсий н уткн и н г грамм атик кур и л и ш и н и н г бузилиш и, импрес- 
сив — грамм атик конструкцияларни туш униш даги ки йинчиликлар): 
структурали аграмматизм, сем ан ти к аграмматизм ва гапда сузларни 
нотугри боглаш билан боглик аграмматизм.
Структурали аграмматизм деганда, суз тартибининг бузилиши, гап­
да сузларнинг микдори ва кетма-кетлигининг бузилиши тушунилади. 
Аграмматизмнинг бу куриниш и, нисбатан 
o f h p
нуткий шаклланмаган- 
ликда купрок кузатилади. Бола имо-иш ора билан бирга бир, иккита 
сузлар билан жавоб беради. Лексик-грамматик, фонетик воситаларнинг 
етиш маслигидан болада мулокотнинг мимика-им о-иш ора ш аклининг 
ривож ланиш и кузатилади. Ф икрни ифодалаш учун у купинча отнинг 
номинал ш аклин и тугри ёки бузилган келиш икларда ифодалайди. 
Алалияда грамматик курилиш секин ва нотекис ривожланади, шакл 
узгартириш ва шакл хосил килиш да камчиликлар кузатилади, грамма­
тик мезонлар узлаштирилмайди, синтактик конструкциялар соддалиги 
билан ф арк килади.
С узларнинг лексик-грам матик вариативлиги ва грамм атик кон- 
стр у к ц и ял а р н и куллаш да у й г у н л и к н и н г ети ш м асл и ги , кам л и ги
характерли хисобланади. С ем антик эквивалентлар туплами ва кулай 
грам м атик воситаларнинг й уклиги , мазмун урн ин и босиш га, бир 
катор сузлар ва грамм атик моделлар ичидан тан лаш н и н г (берилган 
контекст учун мухим) чегараланганлигига олиб келади.
А лалияда ran тузи лиш ин и нг ш аклланм аганлиги, ички нуткий 
оп ерацияларнинг етилм аганлиги окибатидир. И чки операциялар — 
сузларни танлаш ва баён к и л и ш реж асини тузиш . Бундан таш кари, 
болани алохида сузларни ам алга ош ириш ва уларни бириктириш
ж а р а ё н и н и н г узи хам к и й н а б куяди . Н у тк и й о п ер ац и я л ар н и н г 
ш аклланм аганлиги (гоя, дастурлаш, н утки й м атериални танлаш ва 
таркибга ажратиш) ш унда намоён буладйки, фаол ф и крн и лексик ва
j
]
т
т
I
I
f
е
т

Download 1,35 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   13




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish