А лалия боланинг она кррнида ёки дастлабки ривожланиш боски


Мотор алалиянинг нуткий булмаган белгилари



Download 1,35 Mb.
Pdf ko'rish
bet9/13
Sana06.07.2022
Hajmi1,35 Mb.
#750405
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   13
Bog'liq
alaliya haqida

Мотор алалиянинг нуткий булмаган белгилари. 
А лал и ял и болалар­
да н у тк и й ф аоли ятги н а ш а к л л ан м ай колм асдан эмас, б ал к и мотор 
ва п си х и к ф ао л и яти д а хам к а м ч и л и к л а р кузати лади . А л ал и яд а 
турли дараж ада н ам оён булувчи н еврологи к белгилар хам к у зати ­
лади: бош м и я д и с ф у н к ц и я с и н и н г м ураккаб булм аган к у р и н и ш и
ва м ар кази й асаб т и зи м и н и н г б и рлам чи б узилиш белгиларидан
бош лаб, то купол асаб бузили ш лари гача (ай н и кса, п и р ам и д ал и ва 
эксп и р ам и д а ти зим и парезлари).
Н.Н. Трауготт келтирган маълумотларга кура, орал апраксияси 
ал ал и ял и болаларнинг 10% ф оизида кузатилади. Уларда ж исм оний 
етиш м овчилик, соматик заи ф ли клар хам кузатилади.
Болаларда ум ум ий мотор куп оллик, ковуш имсизлик, харакатлар 
дискоординацияси, харакатлар секинлаш уви ёки торм озланганлик 
кузатилади . М отор ф а о л л и к н и н г п асай ган л и ги , р и т м и к л и к н и н г
етиш м аслиги, д и н ам и к ва статик м увозанатнинг бузилиш и ан и кл а- 
нади (бир оёкда сакрай олм айдилар ва туролмайдилар, о ёк учида 
ва товонда юра олмайдилар, коп токн и отиб илолм айдилар ва х-к.). 
А й н и кса кул барм окларининг майда моторикаси ки й ин лаш ади . М о­
тор ал ал и ял и болаларда ч ап акай л и к ва ам бидекстриянинг устунлиги 
хакида маълумотлар мавжуд. Бир хи л болалар кузгалувчан, импуль- 
сив, ф аолиятда тартибсиз, жуда фаол, бош калар, аксинча, эрин чок, 
буш аш ган, тормозланган, инерт, аспонтан буладилар.
Болаларда олий психик ф ун кц иялари да хотира, диккат, таф аккур 
ва х.к. етиш м овчиликлар кузатилади.
А л ал и яд а хотира узига хос м анзара касб этади: хаж м и тор ая- 
ди, хосил булган и зл ар н и н г тез су н и ш и , н у т к и й ку згатувчи ларни
уш лаб ту р и ш н и ч е к л а н га н л и ги ва х-К- А й н и к са, вербал хотира 
заи ф л аш ган булади. Вербал хотира харакат, образли, эм оци он ал 
хотира тураларидан ф ар к л и рави ш да и н с о н н и н г узига хос хотира 
тури хисобланади.
К ури ш н и н г м устахкам лиги да болалар м атериални осон эслаб 
коладилар, н утк курув хотираси бирм унча ривож ланган булади. Суз 
танлаш даги к и й и н ч и л и к сузни унутиш билан ва суз структурасини 
кайта тиклаш ки й и н ч и л и ги билан бирга боланинг ихтиёрий баён 
ки л и ш и м кон и яти ни бирданига чегаралайди. Сюжет й у н ал и ш и н и
эслаш ж араёнида, ходисалар кетма-кетлигида фаол й у н ал ган л и кн и н г 
пасайиш и, фаол кузатувчан ли кни н г пасайиш и, фаол кузатувчанлик- 
н и н г етиш м аслиги кузатилади.
211


Айрим холларда болаларда патологик шахе хусусиятлари, невротик 
характер белгилари ривожланади. Болаларда нуткий нуксон билан 
биргаликда негативизм, уз кучига иш онмаслик, зурикиш холати, тез 
асабийлаш иш , хафа булиш, й иглоки ли к ва одамовилик хислатлари 
кузатилади. Айрим болалар хис-хаяж онли вазиятлардагина н уткдан
фойдаланадилар.
Хато ки либ куй и ш ва масхара булиш дан куркиш ш унга олиб 
келадики, болалар нуткий к,ийинчиликдан айланиб утиш га харакат 
киладилар, нуткий мулокртни рад этадилар, имо-ишоралардан купрок 
фойдаланадилар.
Боланинг шахе хусусиятлари марказий асаб тизим ининг ш акллан ­
маганлиги билан боглик,. Нутк,ий нуксони туфайли болалар жамоа- 
сидан аж ралиб кдлади ва бу вакт утиш и билан боланинг рухиятига 
салбий таъсир к,илади. Ш унингдек, гнозис, праксис, вакт синтези 
ш аклланиш ида к,ийинчиликлар, д и к к атн и н г ш аклланм аганлиги ва 
хаж м ини торлиги, идрок ва бошк;а психик ф аолиятларнинг ш акл ­
ланм аганлиги кузатилади.
А лали ял и болаларда б и л и ш н и н г предм етли-ам алий ф аоли яти
кечишидаги узига хос хусусиятлар, мазмуни буйича, фаолият услубла- 
ри н и н г ум ум лаш ганлик даражаси, баж ариш дараж аси буйича турли 
хилдир. И.Т. Власенко, В.В. Ю ртайкин (1981) бундай болаларнинг 
мактаб программасини узлаш тиришда оркада кол и шин и аниклаш ган 
ва н у ткн и н г реж алаш тирувчи хамда бош карувчи ф ун кц иялари ни , 
ум ум лаш тириш нинг ш аклланм аганлиги хак,ида гапириб утиш ган.
А л а л и я л и б о л ал ар н и н г и н те л л е к та м уам м оси м утахассислар 
томонидан турлича тахлил килинади. Н.В. Богданов-Березовский 
(1909), Р.А. Белова-Давид (1972) ва бош калар фикрига кура, бундай 
болаларда таф аккур бирламчи бузилган булади ва айнан шу нук,сон 
н утки й кобилиятларнинг ривож ланм аслигига олиб келади.
М.В. Б огд ан ов-Б ерезовски йн и нг ай ти ш и ча, болалар аф ази яси
(алалия) наф акат м и ян и н г маълум сохаларини бузилиш и ва бунинг 
ок,ибатида барча н утки й ф ункцияларда кам чи ли клар булиш и билан 
боглик булмай, балки и нтеллектнинг умумий мухитида хам албатта 
уз аксини топади.
Н.Н. Трауготт (1945, 1965), Р.Е. Л евина (1951), М.Е. Хватцев, С.С. 
Л япидевский, Н.А. Н и каш и на ва бош каларнинг ф икрича, алали яли
болаларда н уткн и н г холатига кура интеллект и кки л ам ч и бузилган. 
Б и рок муаллифлар н утки й нуксон ва интеллект уртасида ижобий 
корр еляц и я курсатилм аган. Бу болаларда били м га кизик,иш бор, 
предметли-ам алий ва мехнат ф аолияти етарлича ш аклланган, аммо 
фикрлаш жараёнлари секинлаш ган, туш унчалар ш аклланмаган ва х.к.
А лалияда нутк,ий таф аккур узига хос ш аклланади. Бунинг учун 
тулаконли ти л умумлаш малари ва н утки й таф аккурн и нг усиб бо- 
рувчи таж рибаси мухимдир. Н утк ш аклланм аганлиги билан боглик, 
интеллектуал фаолиятда кам чи ли клар кузатилади. Болалар нутк,ий
212


мулокот ж араёнида маълумотлар, тасаввурлар ололмайдилар, уларда 
барча п си хи к ж араёнларнинг кечиш ида узига хослик кузатилади, ик- 
к и н ч и каторда ак ли й ри вож лани ш н и н г оркада коли ш и юзага келади.
Куп холларда ал ал и яд а ак л и й р и во ж л а н м аган л и к и к к и л ам ч и
нуксон булиб келади. Т ад ки котч и лар б или м лар орасидаги айрим 
узи л и ш лар хакид а, болалар ф и к р л ар и н и н г а н и к л и ги , колокли ги
хакида хам гапириб утганлар. И нтеллектуал ети ш м овчи ли к юкори 
д ар аж ад аги то л и к у в ч а н л и к , д и к к а т н и н г п аса й и ш и , х о ти р ан и н г 
пасай и ш и , иш коб и л и я ти н и н г бузилиш и билан м ураккаблаш ади. 
Н уткий ри вож ланм аган ликни бартараф этиш ж араёнида ак ли й ри ­
в о ж лан и ш н и н г кечи ки ш и аста-секин нормага етади.
А л а л и я д а м а н т и к и й о п е р а ц и я л а р н и н г к а м б а г а л л и г и , ф и к р - 
л а ш н и н г бузилиш и, рам зийлаш тириш к о б и л и я т и н и н г пасайиш и, 
ум ум лаш тириш ва мавхум лаш тириш , орал ва д и н ам и к праксиснинг 
бузилиш и, акустик гнозиснинг бузилиш и, яъ н и н у тк и ш ти роки ни
талаб ки лувчи интеллектуал оп ерацияларнинг пасайиш и кузатилади. 
У мумлаш тириш дараж асининг пасайиш и уй ин фаолиятларида, рол 
иж ро этиш укуви ни н г ш аклланм аганлигида болаларнинг биргаликда 
уй наладиган уй инларида намоён булади.
Болаларга вазиф алар н утки й реж ада, суз курсатмалари буйича 
берилмай кургазмали таклиф этилса, болага вазиф ани бажариш осон- 
р о к булади. Бу ф аолиятда им пульсивлик, тартибсизлик, пассивлик, 
тол и ки ш , предметли ам алий ф аоли ят хусусиятларида уз ифодасини 
топади.
Болаларда ф азовий-вакт муносабатларининг ш аклланиш ида к и ­
йин чили клар юзага келади, предметларнинг вакт ва фазовий хусусият- 
ларини суз билан белгилаш ва идрок ки л и ш , хотира, идрок, таф аккур 
операциялари (анализ, синтез, умумлаш тириш , таккослаш ) бузилади, 
м анти ки й абстракт таф аккур даражаси етарлича ш аклланмаган, аммо 
болалар берилган мухокама усулини ан и к саклайдилар, ишда ёрдам- 
дан фойдаланадилар. Бир катор тадки котчи лар алали яли болаларда 
и нтеллектн ин г бирлам чи саклан ган лиги хакида гапириб утадилар ва 
иж обий дин ам и кан и , иж тим оий мехнат адап тац и яси н ин г етарли им- 
кониятларини таъкидлаб утадилар (Н .М . Уманская, J1.P. Давидович).
Б олаларда п си хоф изик к у згал у в ч ан л и к ёки то рм о зл ан ган л и к, 
ку затувч ан л и кн и н г п асайганлиги, м отивацион ва хиссий-иродавий 
сохани н г етиш м аслиги кузатилади. Болалар узок вактгача вазиф ани 
баж ариш га ки ри ш а олмайдилар, муаммоли вази ятн и ю заки бахолай- 
дилар, тургун булмаган ки зи ки ш ларга интеллектуал пассивли кка, 
билимлардаги узилиш ларга (нуткий таж рибан и нг й у кл и ги ва билиш
ф ао л и яти н и н г чегараланганлиги билан боглик), узига хос хулкка ва 
бош ка бир катор хусусиятларга эгадирлар.
Сует н утки й ф аолли к умумий туш унчалар захирасини чеклайди. 
Б и р ок ку п ч и л и к холларда алал и ял и болаларнинг олий асаб ф аоли ­
яти н и н г узига хослигидан келиб чикиб, интеллектуал кам чиликлар
213


иккилам чи хисобланади. Нуткий жараёнлар ва холатлар инсон рухий 
фаолияти курилиш и тизими хакидаги контекст сифатида куриб ч ики- 
лади. Бундай билиш , хиссий-ирода мотивацион жараёнлар бир-бири 
билан ажралмас ахамият касб этади. Боланинг интеллектуал ривож­
ланиш и маълум холда нуткн ин г холатига кура белгиланади. Б и рок 
нуткий нуксонларнинг вужудлиги, аклий колокдикнинг белгиси эмас.
А лалияда н уткн и н г йуклиги ёки тули к ш аклланм аганлиги бола 
рухий ривож ланиш ига узига хос таъсир этади ва рухий ж араёнлар- 
ни кечиш ига таъсир этиб, узига хос манзара касб этади. А лалияда 
болаларда нутк атроф -мухитни били ш н и нг етакчи воситаси хисоб- 
ланм айди. Ш ун и н г учун катор холларда и н тел лектн и н г меъёрда 
ривож ланиш ини таъминлай олмайди. Н уткий нуксон билиш фао- 
л и я ти н и н г тулаконли ривож ланиш ини сустлаштиради.
А лалияли болалар таф аккури н и н г холати хакидаги масалалар 
диф ф еренсиациялаш ган холда хал ки л и н и ш и лозим, чунки нуткий 
ривож ланм аган ликни н г турли хил вариантлари учрайди ва бунда 
турли даражадаги интеллектуал етиш м овчилик кузатилади: енгил ик­
киламчи аклий ривож ланиш нинг кечикиш идан аклий колокликкача.
А лалияли болалар ва акди заифлар дифференсиал диагностикаси 
жуда мураккабдир, айникса, эрта ёшларда болаларни бир марота- 
ба текш ирувдан утказиш холларида. А лалияли болаларни ам алий 
кузатиш ж араёни уларда маълумотлар, тасаввурлар захи раси н и н г 
куплигини, нуткдан таш кари вазиятларда мимика, имо-иш ораларни 
туш униш ларини, атроф-мухитда мулжал ола билиш малакасининг 
борлигини курсатди; болалар вазиятдаги узгаришларни хисобга ола- 
дилар, уз нуткларига танкидчан, унинг тулаконли эмаслигидан азият 
чекадилар, акди заифларга Караганда ишда яхш и ёрдам курсатадилар. 
Н.И. Ж и н ки н фикрича, алалия ва олигоф рения тукнаш увида н утк ва 
тафаккур уртасидаги нисбат хакида куп асрлик муаммо ётади. Маълум 
соматик нуксонлар мавжудлигида хам, хароб холдаги нуткий холат 
натижаларини акли й заиф ликка киритиш м ум кин эмас, деб таъкид- 
лайди Н.И. Ж и н ки н (1972).
А лали ян и нг дараж аларини турли олимлар турлича курсатадилар. 
Р.Е. Левина нуткий ривож ланм аганликнинг уч даражасини курсатади, 
Н.Н. Трауготт, Л.В. Мелехова алалияда болалар нуткини ш акллани- 
ш и н ин г 4 боски чин и давр ажратиб курсатадилар. О.В. П радина бу 
н утк кам чи ли гин и нг 4 б оски чин и курсатади, аммо бу боскичлар 
юкорида келтирилган боскичлардан ф арк килади. Бу борада асосли 
карама-карш и фикрлар мавжуд эмас: биринчи номлари келтирилган 
муаллифлар н утк ри вож ланиш ининг дастлабки даврларини бирмун- 
ча чукуррок куриб чикдилар ва бутунлай нутксизлик, ёки алохида 
чугурлаш белгилари, эмоционал овозлар ва х.к. ларни ажратдилар. О.В. 
Правдина болада биринчи ж ум лаларнинг пайдо булиш ини алохида 
давр килиб олиш ни максадга м увоф ик деб хисоблайди. Курсатилган 
даражалар хеч качон тугридан-тугри бола ёши ва интеллекти билан
214


мос келавермайди. Барча дараж аларнинг кетма-кет ж амланувчи кур- 
саткичлари х,ар бир алохида бола и утки ни иг ш артли ривож ланиш
йулини курсатиб беради.
Н уткий к ам чи ли кл арн и дараж аларга булиш хар доим хам а н и к
эмас, чунки бу дараж аларн ин г кескин чегараси йук- А йрим холларда 
болалар н утки н и н у тк и й к ам чи л и кл арн и н г б ирон-бир дараж асига 
тахм инан ки ри тиш м ум ки н . Н утки умуман ривож ланм аган болалар 
жуда кам учрайди, к у п р о к у ёки бу дараж адаги н у тк и й ривож ланм а- 
ган л и к холлари кузатилади. М отор алали яда болалар н у тки н и а н и к
боски члаш м ум кин эмас, бунда бола н у тк и н и н г айрим таркибий 
ки см лари н и н г ш а к л л ан и ш и н и н г п ропорционалланм аганлиги, хато- 
л арн и н г тургунлиги кузатилади.
Н у тк н и н г у з-у зи д ан р и во ж л ан и ш и д а турли хи л хатоларн и н г 
юкори даражада ж адаллаш уви ал ал и ян и н г мухим белгиларидан бири 
Хисобланади.
Б узи лиш ни н г узига хослиги чугурлаш д аври н и н г узидаёк намоён 
булади: у хаддан таш кари бир турлилиги билан характерланади ёки 
бу давр бутунлай булмайди. Б и ри н ч и сузлар ва ж ум лалар маълум 
дараж ада кечикиб пайдо булади ва ал али яд а н у тк р и вож лан и ш и ­
н и н г барча боски чларида ун и н г барча том он лари ни бузилганлиги 
кузатилади.
А лалияли болалар н утки н и н г ривож ланиш и ж араёнида муайян 
ижобий дин ам икан и кузатиш мумкин: болалар н утк холатининг бир 
даражасидан и кки н чи даражасига, бирмунча юкорисига утадилар. Улар 
у ёки бу н уткий кун и км а ва малакаларни эгаллайдилар, гапирмай 
ю риш ни тухтатадилар, бирок нутки ривож ланм аган болалар булиб 
колаверадилар. Темпи буйича жуда секинлаш ган, аммо ш у билан бирга 
ривож ланиш га ки ри ш и ш и да нуксонлар аникланади. Бу нуксонлар 
спонтан компенсацияга деярли «бош куш майдилар» ва йуналтирил- 
ган коррекцияда к и й и н ч и л и к билан бартараф этилади. К упчилик 
болалар алал и ян и н г барча ш акллари учун характерли булган умумий 
нуксонларга эгадирлар: суз мазмуни ти зим ин и нг ш аклланм аганлиги, 
грам м ати к тизим кам ч и л и кл ар и , сем ан ти к нуксонлар. Болаларда 
структурали-сем антик тулдириш алохида баён ки лиш лари сингари 
богланган нуткда хам бузилади.
М актаб таълим и ж араёнида, ёзма н у тк укуви ва ку н и км а-м ал а- 
к алари н и н г ш акллан иш ид а куп сонли к и й и н ч и л и к л ар ан и клан ади ; 
камбагал нуткий ам алиёт сабабли, тил ум ум лаш м аларин и нг ш акл­
лан м аганли ги сабабли саводга ургатиш ни эгаллаш ва грам м атикани 
урганиш га тайёргарлик ш аклланм айди.
Мотор алалия учун умумий нуксонлар каторида унинг маълум 
ш акллари учун характерли куриниш лар кузатилади. А йнан шу кам ­
чиликлар бузилиш ядроси н и таш кил килади ва буларни н у тк ривож­
л ан и ш и н и н г дастлабки даврларида хар доим хам аникдаб булмайди, 
чунки улар куш им ча нуксонлар билан никобланиб оладилар.
215


А лалияда н утк ривож лани ш и н и нг барча боскичларида н у ткн и н г 
Хамма томонларини ривож ланиш ида кам чиликлар кузатилади.

Download 1,35 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   13




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish