Buxoro davlat universitetining pedagogika instituti tabiiy va gumanitar fanlar fakulteti xorijiy tillar kafedrasi

Ilmiy rahbar: PhD, N.A.Kadirova


Mundarija
1§Xalq og‘zaki ijodining jahon adabiyotidagi o‘rni va ahamiyati………………………………...……………………….2-9-betlar
2§O‘zbek va ingliz xalq og‘zaki ijodida mifologik jang tasviri……………………………………………………….…...9-14-betlar
3§O‘zbek va ingliz adabiyotida jang tasvirining o‘xshash va farqli tomonlari………………………………………………….…..14-22-betlar
4§ “Alpomish” dostoni va “Robin Gud” balladasida jang motivi tasviridan misollar…………………………………………………….…..22-27-betlar
5§Xulosa……………………………………………………………..27-bet
6§Foydalanilgan adabiyotlar……………………...……..…….28-31-betlar


1-§ Xalq og‘zaki ijodining jahon adabiyotidagi o‘rni va ahamiyati.
“Ogʻzaki an’anlar”, “xalq ogʻzaki ijodi”, va “xalq ogʻzaki adabiyoti” nomi bilan mashhur folklor atamasi koʻp yillik tarixga ega boy soʻz boʻlib, xalqning, millatning asrlar davomidagi orzu-istaklari, maqsad va niyatlarini tasvirlay olish qudratiga ega boʻlgan soʻzdir. Folklor termini birinchi marta 1846-yilda XIXasr tadqiqotchisi Vilyam Toms tomonidan qoʻllanilgan boʻlib, u ikki soʻzdan iborat-“folk” xalq, “lore”-bilim, donishmandlik, donolik degan ma’nolarni anglatadi, ya’ni “xalq donishmandligi” demakdir¹. Folklor termini xalqari atama boʻlib turli xalqlarda turlicha maʼnoda qoʻllaniladi. Har bir madaniyatning oʻziga xos folklori bor. Ammo folklor nima va uning qanday turlarini aniqlay olasiz? Folklorning ta’rifi:Xalq ogʻzaki ijodi ikki soʻzdan iborat: xalq, yaʼni mintaqa xalqi, ikkinchisi esa hikoya, lore. Shuning uchun folklor ma’lum bir mintaqadagi odamlar tomonidan aytilgan hikoyalarni aks ettiradi. Qissalar, xalq dostonlari, afsona va rivoyatlar, shuningdek, tarix har bir xalqning madaniy merosidir. Oʻzbekistonning afsona va afsonalar olami juda rang-barang va boy. Xalq hikoyalari tarix bilan qorishib, rivoyatlar haqiqat manbasiga aylangan dunyo. Oʻzbekiston tarixida oʻz qahramonlarini ulug‘lagan, ular haqida afsonalar yaratgan voqealar koʻp boʻlgan. Asrlar davomida odamlar buyuk ishlar va afsonaviy qahramonlar, muhtasham binolar va goʻzal ayollar haqida hikoya qiladilar; hammasi Oʻzbekiston afsona va afsonalarida mujassam edi. Hozirgi Oʻzbekiston hududida istiqomat qiluvchi koʻpchilik xalq qahramonlarining jasorati, jasorati va jasorati haqida afsonalar yaratgan. Shiroq, Tomiris, Jaloliddin Manguberdi buyuk jasoratlari afsonaga aylangan tarixiy shaxslar edi. Tamerlan kabi buyuk zotlarning hayoti ham koʻplab afsonalar bilan qoplangan boʻlib, ular bizni oʻshandan beri qoʻrqitmoqda va hayratda qoldiradi. Oʻzbekistondagi har bir tarixiy yodgorlik oʻtmishdagi afsona va afsonalarga burkangan. Ular oʻzbek ajdodlarining dunyoqarashini ifodalaydi. Koʻpincha afsonalar va afsonalar bizga ma’lum bir davr haqida ma’lumot beradigan yagona manbadir. Oʻzbekiston afsona va afsonalari Oʻzbekiston xalqi tomonidan puxtalik bilan toʻplanib, avloddan-avlodga oʻtib kelayotgan xalq ertak va hikoyatlarining oʻziga xos sirli olamidir. Qadimiy Samarqand, Buxoro, Xiva shaharlari sir va xurofotlarga burkanib, oxir-oqibat afsona va rivoyatlarda mujassamlashgan. Qadimiy Samarqand va uning qalbida yashiringan Temur maqbarasi siri hamon odamlarni maftun etib kelmoqda. Hatto havosi qadimiylik ruhiga toʻyingan Buxoro va eski shaharning tor koʻchalari oʻtmishlarni eslab, xalq ertak va afsonalari olamida yashayotgandek tuyuladi. Xiva Xorazmning markazi boʻlib, u yerda minglab qadimiy qal’alar qoldiqlari, tarqoq yulduzlar koʻplab qadimiy sirlarni saqlaydi Folklor oʻzining adabiy mavzulari bilan aholining qadriyatlari, e’tiqodlari va afzal turmush tarzini belgilashi mumkin.
Xalq og‘zaki ijodi ertaklarni og‘zaki tarzda aytib bergan oldingi avlodlardan oʻtib ketgan. Keyin har bir avlod oʻz farzandlariga aytib berardi va bu hikoyalar madaniyat an’analarining bir qismiga aylandi. Matbaa ixtirosi bu hikoyalarni nashr etish va dunyo bilan baham koʻrish imkonini beradi¹. Madaniyatlar oʻz e’tiqodlarini folklor orqali ifodalashning koʻplab usullari mavjud. Ba'zi populyatsiyalar oʻz hikoyalarini aytib berish uchun qoʻshiq va raqsdan foydalanadilar, boshqalari esa² afsonaviy qahramonlar haqida hayotdan kattaroq hikoyalarni aytib berishadi. Baʼzi manbalarda tahlil qilingan folklor turlari quyidagicha: ertaklar va xalq ertaklari- Oddiy odamlar haqidagi an’anaviy hikoyalar folklorning aksariyat shakllari uchun asosdir. Agar folklor soʻzini boshqa davlatlarda nimani anglatishini oʻrgansak quyidagi holatga guvoh boʻlamiz. Angliya va AQSh da bu soʻz xalq badiiy faoliyatining barcha turini oʻz ichiga oladi jumladan, she’r, qoʻshiq, musiqa, raqs, ertak, doston, afsona, irim-sirim, turli urf-odatlar, teatr, va hatto tasviriy sanʼat ham kiradi. Folklor atamasiga turlicha taʼrif berish mumkin, folklor- bu hayvonlar, oʻsimliklar va odamlar haqidagi badiiy hikoyalar, madaniy asarlar, hazillar, qoʻshiqlar, ertaklar va sermazmun topishmoqlar majmui deb ham ta’riflab berish bu atamaning naqadar keng maʼno va mazmunga ega ekanligini koʻrsatadi. Folklorda bosh qahramonlarning kundalik hayotidagi voqealarni, shu jumladan mojarolar yoki inqirozlarni boshqarish usullari tasvirlangan. Sodda qilib aytganda, xalq adabiyoti muayyan jamiyatning individual kechinmalari haqidadir. Xalq og‘zaki ijodining asosiy maqsadi odob-axloq saboqlarini yetkazish, foydali ma’lumotlar va kundalik hayot saboqlarini oddiy xalq tushunadigan tarzda yetkazishdir. Xalq ertaklari tomoshabinlarga oʻzini qanday tutish kerakligi haqida koʻrsatma berish uchun og‘ir hayot saboqlarini shakar bilan qoplangan. Bu tirik madaniyat yoki an’analarni kelajak avlodlarga etkazishning eng yaxshi vositalaridan biridir. Hozirgi kunga kelib adabiyotning koʻplab shakllari kitob, qoʻlyozma va elektron fayllarda joylangan boʻlib, biz ularni roman, tarix, she’r, drama, hikoya lirik va’z kabi turli shakllarda koʻramiz. Xalq adabiyotida esa shunchaki madaniyatlar tashuvchisi emas; balki oʻzini oʻzi aks ettirish ifodasi hamdir. Bu bugungi kun voqelikka hech qanday aloqasi yoʻq, yuksak axloqiy asoslarni saqlash uchun platforma boʻlib xizmat qiladi. Aynan shu va xalq ogʻzaki ijodi namunalarining tarix va adabiyotshunoslikdagi tutgan ahamiyatini oʻrganish uchun olimlarimiz yillar davomida turli tadqiqot va targʻibot ishlarini olib borishdi va bugungi kunga kelib badiiy dunyo adabiyoti va tarixida xalq ogʻzaki ijodining rolini qay darajada ulkan ekanini isbotlashdi.
Olimlarimiz tomonidan folklor quyidagi shakllarga ajratilgan holda oʻrganilgan:

• 
  Xalq qoʻshigʻi
  
• 
  Xalq ertagi
  
• 
  Ertaklar
  
• 
  Uzun ertaklar
  
• 
  Balladalar
  
• 
  Xalq dramalari
  
• 
  Maqollar, jozibalar va topishmoqlar.
  

Folklor va adabiyotning oʻzari hamkorligi, bir-biriga taʼsiri va aks taʼsiri yuqori boʻlib, folklorning yozma adabiyotning shakllanishi uchun asosiy va qaysidir maʼnoda genetik manba boʻlib xizmat qiladi. Badiiy asar yozishga boʻlgan ilk urinishlar ham aynan folklor asarlarini toʻplash va ularni qogʻozga koʻchirishdan boshlanganligi bu fikrning dalil va isboti boʻla oladi. Qolaversa, folklordagi sujet, qahramon, obraz va motivlarning oʻzlashtirilgan, tasviriy uslub va vositalardan ham keng foydalanilgan, folklor usul va tajribasiga suyangan. Ushbu fikrning dalili sifatida biz barcha xalqlarning mashhur yozuvchi va shoirlarini koʻrsata olamiz. Masalan:

1. 
   Rudyard Kipling³
   

Folklorga katta qiziqish bildirgan ushbu yozuvchi folklorga asoslangan “Rewards and Failures” va “Puk tepaligi” nomli koʻplab ingliz asarlarini yozgan. Adib hind muhitida uzoq yashaganligi bois hind tillari, hind tarixi va madaniyatini juda yaxshi bilgan va bu bilimlarning hosilasi sifatida oʻzining mashhur “Jungle” kitobini yaratdi.
2.Patrik Genri
Patrik Genri siyosatchi, advokat va koʻchatchi boʻlib, amerikaliklar mustaqillik uchun kurashayotgan paytda notiq sifatida shuhrat qozongan. U 1775 yilda Sent-Jozef cherkovida Burgesslar uyidagi nutqi bilan mashhur. Palata ularni safarbar qilish va Angliyaning bosqinchi harbiy kuchlariga qarshi harbiy harakatlar qilish kerakmi yoki yoʻqligi haqida bir qarorga kelmadi. Genri Amerika kuchlarini safarbar qilish foydasiga oʻz dalillarini keltirdi. Qirq ikki yildan soʻng, Genrixning birinchi tarjimai holi Uilyam Virt turli og‘zaki tarix va hikoyalardan kelib chiqib, Genrixning soʻzlarini qayta tikladi, u meros qilib olgan va uzatgan xalq an'analarini belgilab berdi.
3. A. K. Ramanujan
A. K. Ramanujan koʻplab madaniy insholarda, klassik she’riyatda va hind folklorida mavzu sifatida kontekst sezgirligi haqida koʻp yozgan. Masalan, “Uch yuz ramayana”, “Koʻzgu derazalar qaerda” asarlarida yozma va og‘zaki hind adabiyotining matnlararo sifati haqida gapiradi. Uning mashhur essesi “Koʻzgular derazalar qaerda: mulohazalar antologiyasi tomon” va hind xalq ertaklariga, jumladan, “Yigirmata hind tilidan og‘zaki ertaklar” va “Ichki manzara: klassik tamil antologiyasidan sevgi she’rlari”, “Hind xalq adabiyotining hozirgi mukammal namunalari” haqidagi sharhlar oʻrganildi.
4. Alan Garner
Alan Garner - fantastik ertaklarni yozish va an'anaviy ingliz xalq ertaklarini takrorlash bilan mashhur boʻlgan taniqli ingliz yozuvchisi. Uning asarlari asosan ona yurti Cheshirning tarixi, manzarasi va folkloriga asoslangan. Ana shunday bolalar romanlaridan biri “Brisingamenning g‘alati toshi: Alderli haqida ertak” boʻlib, u “Chet sehrgar”idan mahalliy afsonani olgan va Alan oʻsgan qoʻshni Olderli Edgening landshaftlari va folklorini tasvirlab bergan. Roman Cheshir va Maklesfilddagi Olderli Edgeda boʻlib oʻtadi. Bu adabiyotda xalq ertaklaridan foydalanishning juda yaxshi namunasidir.
Oʻzbek adabiyotida ham shu kabi ijodkorlar yoʻq emas. Jumladan, “Shohnoma” xalqdan olib yozilgani tufayli Abdulqosim Firdavsiyga mangulik baxsh etadi. Ulug‘ Alisher Navoiy ham xalqning serjilo og‘zaki adabiyotidan ta’lim olib, jahonshumul shuhrat qozongan “Xamsa” va “Xazoyinul-maoniy” singari oʻlmas asarlarini yaratdi. Poshshoxoʻja “Gulzor” va “Miftohul-adl” asarlarini bevosita folklor ta’sirida yozgani ma’lum, Muhammadsharif Gulxaniyning “Zarbulmasal”i folklordan ijodiy ilhomlanishning koʻrkam namunasi sanaladi.
Bunday uslubda xalq ogʻzaki ijodini asos qilib, uning sujetida keng foydalangan ijodkorlar talaygina. shakli, yoki aniqrog‘i, foiklor namunalarining tarixiy va badiiy yodnomalardan, yozuvchi va bastakorlar asarlaridan oʻrin olishi—folklorizmlar hisoblanadi. Folklorizmlar tarixi esa xalq ijodini yozib olish va oʻrganish tarixi emas, Ma’lumki, foiklor asarlari yaratilgandan soʻng uni jonli ijroda kuylash, aytish, oʻynab namoyish etish, kuylab namoyish etish, tarqatish yoki qayta ijod etish tufayli yana ikkinchi shaklda davom etaveradi. Lekin ularning ikkinchi albatta. Chunki endi ular koʻpchilikning (xalqning) emas, yakka shaxsning oʻy-kechinmasi, ovozi singishgan hodisa sanaladi.
Ayni paytda folklor asarlari san’atning boshqa turlarining oʻziga xos xususiyatlari bilan farq qiladi. Xalq ijodini oʻrganuvchi, tekshiruvchi fan “folklorshunoslik” deb yuritiladi. Bundan tashqari folklor asarlari bilan bir qancha fanlar shugʻullanadi. Tarixchilar tarixiy voqealarning xalq ogʻzaki ijodida qanday aks etganini oʻrganadi. Etnograflarni xalqning urf-odatlari qiziqtirsa, san'atshunoslar esa folklordagi musiqa, raqs, oʻyin va boshqalarni oʻrganadilar. Tilshunoslar xalq ijodi tilining lahja va dialektlari bilan, adabiyotshunoslar folklor asarlarining yozma adabiyot bilan munosabatlarini tekshiradi. Koʻp xalqlarning eng qadimgi adabiy yodgorliklarida, chunonchi, mif va afsonalarida, ertaklarida - bir - biriga oʻxshash tomonlar koʻzga yaqqol tashlanadi: bu jihat koʻproq inson va uning yer yuzidagi ulugʻ, sharafli vazifasi haqidagi eng yuqori tasavvurlari hisoblangan qahramonlik, aql - zakovat, oliy janoblik, yaxshilik, goʻzallik vasf etilgan madhiyalarda oʻz aksini topgan. Britaniyaga koʻchib oʻtgan german qabilalari orasida yuzaga kelgan ingliz saks qahramonlik eposining bizgacha etib kelgan yagona namunasi “Beovulf haqida qoʻshiq” dir. Asar VIII – IX asrlar mobaynida yaratilib, X asr boshlarida yozib olingan. Dostonda majusiylar davriga xos qadimgi german afsonalari aks etgan, lekin keyingi vaqtlarda unga xristian diniy qarashlari hamkiritilgan. Doston uch mingdan ortiq misrali boʻlib, ikki qismdan iboratdir. Folklorshunoslik folklor janrlarini uch adabiy tur doirasida oʻrganib keladi. Tur tushunchasi keng ma‟noga ega. U oʻz ichiga turli janrlarni qamrab oladi. Turlar voqelikni tasvirlash xarakteriga koʻra bir-biridan farq qiladi. Epos voqelikni obektiv holda syujetli-hikoyaviy shaklda aks ettirsa, lirika subektiv holda insonning voqelikdan olgan taassurotlarini, ichki kechinmalarini tasvirlaydi; drama esa personajlar nutqi va harakati orqali hayot lavhalarini aks ettiradi. Professor B.Sarimsoqovning fikricha, adabiyotdagi uch turni folklor asarlariga ham qoʻllash mumkin, lekin bu uch adabiy turdoirasiga sigʻmaydigan, faqat folklorga xos maqol, topishmoq, turli xildagi aytimlar, olqish va qargʻishlar alohida tur sifatida ajratib oʻrganilmogʻi lozim. Professor B.Sarimsoqovning fikricha, adabiyotdagi uch turni folklor asarlariga ham qoʻllash mumkin, lekin bu uch adabiy turdoirasiga sigʻmaydigan, faqat folklorga xos maqol, topishmoq, turli xildagi aytimlar, olqish va qargʻishlar alohida tur sifatida ajratib oʻrganilmogʻi lozim . Shu nuqtai nazardan olim oʻzbek folklori janrlari tarkibini quyidagi turlarga ajratadi:
1. Epos: afsona, naql, rivoyat, ertak, doston, terma, tarixiy qoʻshiq, latifa, lof;
2. Lirika: sevgi-muhabbat qoʻshiqlari, marosim qoʻshiqlari, mehnat qoʻshiqlari, laparlar;
3. Drama: ogʻzaki drama, kulgi hikoya, qoʻgʻirchoqbozlik, askiya;
4. Maxsus tur: oddiy oʻtirish olqishlari, qargʻish, soʻkish, maqol, matal, topishmoq va boshqa xildagi iboralar.
Folklor asarlarining ogʻzaki yaratilishi va ogʻzaki ijro etilishi ularning oʻzgarmas barqaror shakllari – an’analarni yuzaga keltirgan. Masalan, qahramonlik ertak va dostonlari oʻrtasida janr e’tibori bilan ma'lum darajada tafovut mavjud boʻlsa ham, badiiy uslub an’anaviy shaklga ega. Folklorning ushbu har ikki janrida ham kompozistiya an’anaviy boshlama, syujet bayoni va tugallanmadan iborat boʻlib, obrazlar kontrast tarzda ifodalanadi. Lof va askiya kabilar, asosan oʻzbek folkloriga xos janrlardir.
Ingliz folkloriga keladigan boʻlsak, Ingliz folklori Angliya afsonalari va afsonalaridan, shu jumladan ingliz mintaqasidagi afsonalardan iborat afsonaviy mavjudotlar, an’anaviy ritserlar, shahar afsonalari, maqollar, xurofotlar va xalq ertaklaridan iborat. Uning madaniy tarixi kelt, nasroniy va german folkloriga asoslangan. XVI asrdagi Uyg‘onish davrida Angliya koʻproq Evropa matnlariga qaradi, milliy oʻziga xoslikni rivojlantirishda ham davom etdi qaysidir maʼnoda. Mamlakat boʻylab umumiy elementlar mavjud boʻlsa-da, afsonalar va ularning hikoyalarida koʻpincha nasroniy qadriyatlaridan kelib chiqadigan axloqiy imperativ mavjud edi. Uning xalq ertaklariga an'anaviy Robin Gud ertaklari va Britondan ilhomlangan Arturian kabilar kiradi. Xalq ertaklari, qahramonlar va mavjudotlar koʻpincha ingliz tilidan olingan topografiya, arxitektura, haqiqiy odamlar yoki haqiqiy voqealar kabi tajribalarga asoslangan holda yaratilgan degan farazlar ham yoʻq emas. 927 yilda Angliya tashkil etilishidan oldin, Uesseks va uning atrofidagi hududlarning madaniyati 865-878 yillar oralig‘ida Daniya qiroli Guthrumning bosqini natijasida oʻzgargan. Uesseks, qirol Alfred, 878 yilda qirol Guthrum qoʻshinlari ustidan g‘alaba qozondi va qirol Guthrum suvga choʻmdi va Chippenham hukmdori boʻldi. Keyin skandinav soʻzlari kiritilgan Ingliz tili va oxir-oqibat ingliz folklori Norvegiya an'analari bilan birlashdi, masalan koʻproq yunoncha boʻlgan ikonografiya va ularning kiyim-kechaklari va xalq ertaklarida qabul qilingan koʻproq shimoliy elementlar bilan boyidi. Angliya xalqining folklorini og‘zaki an'analar orqali oʻtkazish ham davom etdi. U.Shekspir kabi uyg‘onish davrida rassomlar bu odatlarni yozma soʻzda qoʻlga kiritdilar; Ular oʻzlarining pyesalarida ingliz folklorining jodugarlari, perilari va xalqlari orqali aks ettirilishi haqida, tibbiyot, nikoh va dafn marosimlari, xurofotlar va diniy e'tiqodlar haqida alohida toʻxtalib ularni tasvirlab oʻtdilar. Aslini olib qaraganda, oʻzbek va ingliz folkloridagi bir biriga oʻxshamaydigan jihat ham shu, ya'ni ingliz folklori xalq ijodiga tegishli hamma narsa hatto irim-sirimlarni ham qamrab olsa , oʻzbek folklori faqatgina xalq ogʻzaki ijodi yani doston, she'r, matal, topishmoqlar, va maqollarni oʻz ichiga oladi.