Fitotsenozlarning shakllanishi

O‘simliklar jamoasining qavatligiga (yarusligi, pog‘onaligi) qarab baholash
Bizga ma’lumki har bir fitotsenozda uning qavatlarga bo‘linishi aniq ifodalanadi. Buni cho‘l, adir, tog‘ mintaqalarda va o‘rmonlarda yilning to‘rt faslida ham kuzatishimiz mumkin. Har bir fitotsenozda qavatlar soni jamoaning tur tarkibiga qarab 5 ta va, ayrim hollarda, bundan ko‘p bo‘lishi mumkinligi kuzatiladi. Har bir qavatda shu qavat uchun xarakterli o‘simlik turlari joylashgan bo‘ladi.
Tog‘ mintaqasida birinchi qavatda doimiy ravishda daraxtlar, ikkinchi qavatda butalar, uchinchi qavatda chala butalar, eng pastki qavatda esa ko‘p yillik o‘tlar, efemerlar va moxlar o‘sadi. Ushbu o‘simliklarning hammasi muhit sharoitlarining o‘ziga xos holda shakllanishiga sabab bo‘ladi.
Yaruslilik — pog‘onalik o‘rmon fitotsenozlarida aniq ko‘zga tashlanadi. O‘rmonlarda, odatda, ko‘pincha 4-5 yaruslilik bo‘ladi. Birinchi yarusda daraxtlar, ikkinchi yarusda biroz pakanaroq daraxtlar, uchinchi yarusda butalar, to‘rtinchi yarusda chala butalar, beshinchi yarusda o‘t o‘simliklar, keyin esa moxlar yarusi mavjud bo‘ladi.
O‘t o‘simlikli fitotsenozlarda, o‘rmonlardagi fitotsenozlardek, ayniqsa, yaylov va botqoqliklarda yaruslilik unchalik yaxshi ko‘zga tashlanmaydi. Ochiq yaylov dalalardagi fitotsenozlarda birinchi yarusni bitta yeki ikkita qo‘ng‘irboshdoshlar oilasiga mansub turlar, yovvoyi arpa va bug‘doyiq (Agropyron repens (L)) tashkil qiladi. Ikkinchi yarusda ham qo‘ng‘irboshdoshlar oilasiga mansub boshqa turlar mavjud bo‘ladi. Uchinchi yarusda esa burchoqdoshlar oilasiga mansub sebarga turlari, to‘rtinchi yarusda esa qo‘ng‘irboshdoshlarga mansub turlari mavjud bo‘ladi. Yaylovlarda ba’zan ikki yarusli o‘simliklar uchraydi. Ammo tabiatda bir yarusli o‘simliklar qoplami deyarli uchramaydi. Markaziy Osiyoning sho‘rhok cho‘llaridagina bir yarusli o‘simliklar qoplami uchrab, u yerda oqboyalish (Salsola arbusculae formis Drob), tatir, sho‘rbuta (Salsola dendraides. Pall), pashmak, sertuk baliqko‘z (Salsola arassa M.V), to‘rg‘aycho‘plarning qavatidan iborat bo‘ladi. Fitotsenozdagi yaruslilikka, birinchi navbatda ekologik omillar ta’sir ko‘rsatadi. Yaruslilik yerning iqlimiga va tuproq sharoitiga bog‘liq bo‘lib, ko‘p yaruslik yuzaga chiqishida ta’sir ko‘rsatadi. Eng murakkab yaruslilik bizda Hisor, Tyan-Shan tog‘ tizmalarining o‘rmonlarida uchraydi. O‘simliklar jamoasining qoplamida yaruslik faqat yer usti organlarida kuzatilib qolmay, balki yer ostki organlarida ham xuddi yer ustki organlaridek pog‘onalik mavjud. Fitotsenozdag‘i yer ostki ildiz sistemasining pog‘onalarida eng ustki pogonani yaylovlarda, odatda, qo‘ng‘irboshdoshlar oilasiga mansub bir yillik o‘t o‘simliklarning ildiz sistemasi egallasa, undan keyingi pog‘onani o‘q ildizli dukkakdoshlar — astradoshlar, labguldoshlar va boshqa oila vakillari egallaydi. Navbatdagi pog‘onani esa bir yillik va ko‘p yillik, ildiz sistemasi yaxshi rivojlangan yem-xashak turlar egallaydi.
O‘simliklar qoplamining fitotsenozlarida yer ostki va yer ustki organlarining pog‘onalig‘igi, ayniqsa, daraxt o‘simliklarda sezilarli darajada kuzatiladi. O‘simliklarda yer ustki va yer ostki pog‘onalilik o‘simliklarning qoplami qanday maydonda uchrashiga va zichligiga bog‘liq bo‘ladi. Agar o‘simliklar o‘sadigan maydonlarga harorat va yorug‘lik yetarli bo‘lsa, pog‘onalilik shuncha yaxshi namoyon bo‘ladi. Fitotsenozdagi pog‘onalilik yilning fasllarida o‘zgarib turadi. O‘lkamizda bunday holat cho‘l mintaqasida yaqqol namoyon bo‘ladi. Erta bahorda bir yillik efemer o‘simliklar, keyingi fasllarda esa ko‘p yillik efemeroid o‘simliklar, undan keyin esa buta va chala butalar almashinadi. Daraxt o‘simliklarning ildiz sistemasining qavatliligi tuproqda boshqa turdagi o‘simliklar ildizining yaxshiroq o‘rnashishiga halaqit qiladi.
Shunday qilib, fitotsenozda murakkab hayotiy jarayoi davom ztadi. Muhitning abiotik omillari bir-biriga ta’sir ko‘rsatish orqali uni malum yo‘nalishga solib turadi. Ayni bir vaqtda o‘simliklarnint o‘zlari ham biogeotsenozning barcha komponentlariga faol ta’sir ko‘rsatadi va bu ularni o‘rab turgan muhitini o‘zgartiradi. O‘simliklar bilan atrofidagi muhitning o‘zaro ta’sir etish jarayonida tobora murakkabroq o‘zaro aloqalar vujudga keladi.