Hududining antik davr shaharsozligi madaniyati


II-BOB   Xorazmning antik davri  shaharsozlik  xususiyatlari



Download 0,95 Mb.
Pdf ko'rish
bet5/13
Sana31.12.2021
Hajmi0,95 Mb.
#206364
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   13
Bog'liq
quyi amudaryo ong qirgogi hududining antik davr shaharsozligi madaniyati (2)

II-BOB   Xorazmning antik davri  shaharsozlik  xususiyatlari.  

2.1 Antik davr manzilgohlarining joylashishi.

 

  Xorazm  vohasi  jo‗g‗rofik  nuqtai  nazardan  ikkita  katta  qumliklar  sahrosi 

o‗rab olganligi natijasida ushbu hudud juda qadimgi davrdan  O‗rta Osiyoning 

tarixiy-madaniy  dehqonchilik  vohasi  sifatida  janubga  nisbatan  ancha  keyin 

vujudga kelgan. Geografik joylashish o‗rni, tabiiy sharoiti Xorazm vohasida bir 

qator  noqulayliklarni  keltirib  chiqarganligi  sababli,  ularni  okean  va  dengizdan 

uzoqda  joylashganligi,  shimol    tomondan  sovuq,  janub  tomondan  issiq  havo 

massasiga  to‗siq  bo‗ladigan  baland  tog‗larning  yo‗qligidir.  SHimoli-sharqiy  

tomonda  joylashgan  Sulton  Uvays  tog‗i  Pomir,  Tyanshan  tog‗laridek  baland 

emas,  shuning  uchun    ham,  shimoldan  kelayotgan  sovuq  shamolga  to‗siq 

bo‗lolmaydi. Quyi Amudaryo g‗arbda Ustyurt adirlari, janub va janubi-g‗arbda 

Qoraqum,  sharqiy  tomonda  esa  Qizilqum  bilan  chegaralanib,  shimolda  Orol 

dengizgacha davom etgan.  

Qadimgi  Xorazm  istehkomli  shaharlarining  geografik  joylashishi  shundan 

dalolat  beradiki,  bu  erda    voha  chegara  chizig‗ining  sahro  tomondan  himoya 

qilingan  qal‘alarning  yagona  sistemasi  mavjud  bo‗lib,  sharqdan  g‗arbga  qarab 

davom etgan Jonbosqal‘a, Bozorqal‘a, Qo‗rg‗oshinqal‘a, Katta va Kichik Qirqiz, 

Ayozqal‘a, Burliqal‘a va Tuproqqal‘alar ariqlarning oxirlarida, kanallar yoqalab 

cho‗zilgan  madaniy  erlar  chegarasida  joylashgan  bo‗lib,  birini  ikkinchisidan 

turib ko‗rish mumkin bo‗lgan qal‘alarning uzluksiz zanjirini hosil qiladi.  

SHubhasiz,  bu  o‗rinda  vohani  dasht  qabilalaridan  himoya  qilishning 

yagona  plani  mujassamlashgan  bo‗lib,  huddi  irrigatsiya  sistemasi  singari,  bu 

ham markazlashgan kuchli davlatdan darak beradi. 

Mil.  avv.  V  asr  oxiri  –  IV  asr  boshlarida  Xorazm  ijtimoiy-iqtisodiy 

hayotida tub o‗zgarishlar sodir bo‗ldi. Quyi Amudaryo havzasida markazlashgan 

qudratli  Xorazm  davlatining  tashkil  topishi  hududning  irrigatsiya  tizimlari 

ko‗lamini  kengaytirishga  imkon  yaratdi.  Amudaryoning  o‗ng  sohilidagi 

o‗zlashtirilmay  yotgan  suvsiz  taqir  erlarga  eski  o‗zanlarni  chuqurlatish  yoki 

unga parallel ravishda yirik sug‗orish kanallarining barpo etilishi bilan sug‗orma 




 

22 


dehqonchilikka  asoslangan  madaniy  vohalarning  hududi  kengaydi.  Ilgarigi 

kichik-kichik  mikrovohalar  atrofida  yangi  dehqonchilik  vohalari  yuzaga  kelib, 

ularni  yagona  magistral  sug‗orish  inshooti  orqali  o‗zaro  bog‗lagan  yaxlit 

sug‗orish-dehqonchilik  massivlari  tarkib  topdi.  Bu  jarayon  o‗ng  sohil 

Oqchadaryo havzasida ayniqsa keng ko‗lamli bo‗ldi. Bular quyidagilar: 

-  Bozorqal‘a  massivi.  Qadimiy  Kaltaminor  kanali  (Oqchadaryoning  eng 

sharqiy o‗zani)ga yonma-yon chiqarilgan Bozorqal‘a kanali va undan faqat o‗ng 

tomonga  qarab  chiqarilgan  bir  necha  tarmoq  kanallar  havzasidagi  vohalar 

tizimini 

o‗z 


ichiga 

oladi. 


Ushbu 

hududda 


joylashgan 

shahar-


qal‘alar(Qo‗yqirilganqal‘a, 

Anqoqal‘a, 

Qo‗zqirilganqal‘a, 

Jonbosqal‘a, 

Bozorqal‘a,  Qo‗rg‗oshinqal‘a  va  boshq.)  Bozorqal‘a  kanalidan  chiqarilgan 

sug‗orish tizimlarining boshlang‗ich yoki quyi qismidagi hududlarning tayanch 

harbiy-ma‘muriy  markazi  vazifasini  bajargan.  Massivning  bosh  shahri 

Bozorqal‘a va Jonbosqal‘a shaharlari bo‗lgan

1



-  Qirqqiz-Burgutqal‘a  massivi.  Guldursun  shahridan  boshlab  to  shimolda 



Katta  va  Kichik  Qirqqiz  qal‘asigacha  bo‗lgan  70  km  masofaga  cho‗zilgan  

qadimgi  Tozabog‗yob  kanalidan  chiqarilgan  Qirqqiz  kanalining  havzasidagi 

dehqonchilik  vohalarini  o‗z  ichiga  oladi.  Katta  Guldursun,  Katta  va  Kichik 

Qirqqiz qal‘alari va keyingi davr yodgorliklari ham ushbu massivning tarkibiga 

kiradi.  Massivning  bosh  shahri  dastlab  Katta  Qirqqiz,  keyinchalik  Tuproqqal‘a 

va Qirqqiz sug‗orish inshootlari ayrilgan joydagi Katta Guldursun shahri. 

- Tuproqqal‘a-Gavxo‗ra madaniy-xo‗jalik massivi. Tozabog‗yob kanalidan 

shimoli-g‗arbga Sulton Uvays tog‗lari tomon chiqarilgan Tuproqqal‘a kanali va 

undan  suv  olgan  kanallar  havzasidagi  qator  mikrovohalarni  o‗z  ichiga  oladi. 

Dumanqal‘a, 

Tuproqqal‘a, 

Qizilqal‘a, 

Burliqal‘alar 

ushbu 


hudud 

mikrovohalarining  ma‘muriy  markazlari  bo‗lib,  eramizning  II–III  asridan 

boshlab Tuproqqal‘a shahri massivning bosh markaziga aylangan. 

                                                           

1

  Толстов  С.П.  Древности  Верхнего  Хорезма  (Основные  итоги  работ  Хорезмской  экспедиции  ИИМК 



1939г.)ВДИ.М.,1941.№1.С. 160–166. 


 

23 


-  YAkka  Parson  massivi.  Qadimgi  Tuproqqal‘a  kanalidan  chiqarilgan 

YAkka  Parson  kanali  bo‗yidagi  qator  dehqonchilik  vohalari  markazi  bo‗lgan 

Ayozqal‘a 1, Ayozqal‘a 3 va keyingi davr yodgorliklarni ham o‗z ichiga oladi. 

YAkka  Parson  kanalining  quyi  qismidagi  Ayozqal‘a  3  shahristoni  hududning 

bosh ma‘muriy markazi bo‗lgan 

1

.  



- Toshxirmon madaniy-xo‗jalik massivi. Bosh shahri Aqchaxonqal‘a

2



-  Katqal‘a  massivi.  Amudaryodan  chiqarilgan  Kat  kanali  havzasini  o‗z 

ichiga  oladi.  Madaniy  xo‗jalik  markazining  bosh  shahri  Al-Fir  (Pilqal‘a) 

bo‗lgan

3



O‗ng  sohil  Xorazmda  Oqchadaryo  markazidagi  Toshxirmon  vohasida 

Toshxirmontepa  (markazi  Oqchaxonqal‘a),  Tuproqqal‘a  sug‗orilish  hududida 

markazi  Tuproqqal‘a  va  Qizilqal‘a  barpo  etiladi.  Kaltaminor  kanalining 

irmoqdan  ajralib  chiqqan  joyida  Anqoqal‘a,  oxirgi  qismida  Jonbosqal‘a, 

Qo‗yqirilganqal‘a  paydo  bo‗ladi.  Xuddi  shu  davrdan  boshlab  shimoliy  hudud 

tomonida Sulton Uvays tog‗ tizmasi bo‗ylab Ayozqal‘a 1, 3, Burliqal‘a, Katta va 

Kichik  Qirqqizqal‘a  kabi  harbiy  mazmunga  ega  bo‗lgan  qal‘alar  qad  ko‗taradi. 

Ular  ichki  dehqonchilik  vohalarining  paydo  bo‗lishiga  imkon  yaratib, 

dehqonchilik  vohalarini  ko‗chmanchilar  xavfidan  himoya  qilish  funksiyasini 

bajarganlar. 

Antik  davrda,  shuningdek,  Oqchadaryo  havzasining  Qizilqum  chegarasida 

Qo‗rg‗oshinqal‘a,  Sulton  Uvays  tog‗i  g‗arbiy  tizmasi  yonbag‗rida  Govurqal‘a, 

Tuproqqal‘a yaqinida Qizilqal‘a kabi muhim harbiy-strategik va karvon yo‗llari 

bo‗yida qal‘alar  bunyod etiladi.  

                                                           

1

  Манылов  Ю.П.,  Ходжаниязов  Г.  Аяз  кала  1  и  Бурлы  кала  (К  изучению  хорезмской  фортификации)  // 



Археологические исследования в Каракалпакии.Т., Фан, 1981.С.33–35б. Болелов С.Б. Крепость Аяз кала–

3 в правобережном Хорезме // Приаралье в древности и средневековье.М., Изд-во вост. лит., 1998.С.117–

134.

 

2



 Ходжаниязов Г.Х., Хелмс  С.У., Снеддон Э.  Археологические исследования на городе Акшахан кала в 

2001  году  //  Археологические  исследования  в  Узбекистане.Самарканд.,2002.С.165–167.  Ягодин  В.Н., 

Ходжаниязов Г.Х., Статов В.А. Внешняя стена городища Казаклы-Яткан // Ўзбекистон тарихи моддий ва 

ѐзма манбаларда. Т.,Фан, 2005.172–178б. 

3

 Манылов Ю.П. Работы на городище Пиль кала в 1963 г. // ОНУ.Ташкент, 1965. № 3. С.45.



 


 

24 


Miloddan    avvalgi    IV  asrdan    Xorazm    shaharsozlik    madaniyatida    tub  

burilish    kuzatiladi.  Xorazm    davlatining    iqtisodiy    va    harbiy    qudrati    oshib  

borgan  sari  yangi  bunyod  etilgan  shaharlarning  chegarasi kengayib boradi.  

SHu o‗rinda, antik davri yodgorliklarining o‗sha davrdagi kanallar bo‗yicha  

joylashish  o‗rni  ham  katta  ahamiyatga  ega  bo‗lgan,  chunki  qadimgi  Xorazm 

sun‘iy  sug‗orishga  asoslangan  bo‗lib,  har  bir  qal‘aga  kanallar  orqali  suv  olib 

kelingan.  Demak,  Amudaryo  o‗ng  sohili  yodgorliklarining  joylashish  o‗rnini 

kanallar orqali o‗rganishimiz ham mumkindir.  

YOdgorliklarning 

joylashishini 

Amudaryo 

sohillarining 

janubiy 

hududlardan  shimolga  tomon  yo‗naltiramiz.  Antik  davrda  Amudaryo  o‗ng 

sohilida  ikkita  yirik  kanal  ya‘ni  Kaltaminor  va  Tozabog‗yob  kanallari  mavjud 

bo‗lib,  Amudaryo  orqali  suv  bilan  ta‘minlangan.  Kaltaminor  kanali  janubiy  – 

sharqiy  hududda  joylashgan  bo‗lib,  undan  Bozorqal‘a  kanali  irmog‗i  ajralib 

chiqqan.  Kaltaminor  kanalining  shimolga  tomon  yo‗nalishida  ilk  antik  davr 

yodgorligi Qyo‗qirilganqal‘a joylashgan

1



  Qo‗yqirilganqal‘a  daydib  oqadigan  toshqin  suvlarini  shu  joyning  o‗zida 

boshqarish asosida vujudga kelgan bo‗lib, istehkomlangan doira shaklidagi aholi 

punkti  bo‗lgan,  u  qalin  aylana  devor  bilan  o‗ralgan  bo‗lib,  hozir  bu  devor 

emirilishi  natijasida  pastgina  ko‗tarmaga  o‗xshab  qolgan.  Devor  bo‗ylab 

qachonlardir bir-biridan  18-20  metr  masofada doira bo‗ylab,  to‗qqizta burj  qad 

ko‗tarib  turgan,  o‗rtada  qal‘aning  doira  shaklida  solingan  markaziy      binosi 

bo‗lgan.  Tashqi  xalqa  devori  bilan  ark  o‗rtasidagi  masofa  15  metr.  Arkning 

devorlari  qisman  va  kuchli  emirilgan  bo‗lsa-da  ancha  yaxshi  saqlanib  qolgan, 

bularga qarab bu binolarning dastlabki ko‗rinishini to‗la aniqlash mumkin.  

 Qo‗yqirilganqal‘a  tipidagi  istehkomlar  ko‗shklarga  o‗xshash  bir  narsa  

bo‗lib,  ularda  ehtimol  ahamoniylar  tipidagi  lashkarboshilar  singari  Xorazm 

lashkarboshilari  yashagan  va  ularning  ham  juda  yaxshi  qurollangan  shaxsiy 

ko‗ngilli qo‗shinlari bo‗lgan. Mana shu antik ―ko‗shk‖ atrofida katta-katta ochiq 

qishloqlar paydo bo‗lgan. Bu qasr egalari – yuqori mansabli urug‗ boshliqlari – 

                                                           

1

Қилишчев Кўҳна қалъалар диѐри.Т.,1993.73б. 




 

25 


quldorlar va butun okrug hokimlari – Xorazm podsholarining siyosiy va harbiy 

hokimiyatining  tayanchi  bo‗lganlar.  Aholining  jamoat  ishlariga  safarbar  qilish 

ham,  qo‗shin  yig‗ish  ham  mana  shular  orqali  amalga  oshirilgan.  Ma‘lumki,  bu 

vaqtda yangi kanallar qurish, eskilarini kengaytirish ishlari ham urug‗ jamoalari 

kuchi bilan bajarilgan.  Bu  jamoa  boshliqlari   shubhasiz,  massagetlarning  ―oltin 

jabduqli  suvoralari‖  bo‗lgan,  bu  haqda  Gerodot

1

  ham  qayd  qilib  o‗tadi. 



Dehqonchilik  urug‗i  jamoalarining  mana  shu  jangovor  namoyandalari 

davlatning  asosiy  harbiy  –  siyosiy  tayanchi  bo‗lgan.  Ular  bilan  bir  qatorda, 

ko‗chmanchilardan tuzilgan yollanma otryadlar ham katta kuch bo‗lgan. 

Qo‗yqirilganqal‘adan  shimolda  Anqaqal‘a  yodgorligi  joylashgan,  uning 

tarhi  kvadrat  (75x75m)      ikki  qatorli  mudofaa  devor  bilan  o‗rab  olingan. 

Devorda  to‗rt  burchakli,  burchaklarda  esa  kvadrat  burjlar  joylashgan  bo‗lib, 

ularning  soni  9  ta.  Mudofaa  va  burj  devorlari  avvalo  paxsadan,  keyin  kvadrat 

xomg‗isht  bilan  qurilgan,  g‗ishtlarning  o‗lchami  40x40x10  sm  teng

2

.  Qal‘a 



darvozasi  janubiy  –  sharqiy  devor  o‗rtasida  joylashgan,  ikki  burchagi  to‗g‗ri 

burchakli burj bilan kuchaytirilib, uning hajmi 5x8m. Mudofaa devori va burjlari 

nayza o‗qi uchli shinaklar bilan mustahkamlangan, ularning ichki qismi kengligi 

1,20  sm,  tashqi  tomondagi  chiqishi  esa  1,90  sm

3

.  Qal‘a  kichkinagina  (0,81ga) 



bo‗lsada, fortifikatsiya nuqtai nazardan juda mustahkam qurilgan

4

.  



  S.P.Tolstov  va  YA.G‗ulomovlar  Anqaqal‘ani  III-IV  asrlarga  oid  deb 

hisoblaganlar

5

.  So‗nggi  tadqiqotlar  yodgorlikdan  topilgan  sopol  parchalari 



Qo‗yqirilganqal‘aning  yuqori  qatlamlari,  Tuproqqal‘a  va  Ayozqal‘a  3 

ashyolariga  juda  yaqinligini  ko‗rsatdi.  SHularga  asoslanib  Anqaqal‘a 

Xorazmning I-III asrlariga taalluqli yodgorlik degan xulosaga kelindi

6

.  



                                                           

1

 Ғуломов Я.Ғ. Хоразмнинг суғорилиш тарихи.Т.,1959.83б.//Геродот, I,215//.



 

2

 Толстов С.П. Древний Хорезм.М.,1948.С.114.



 

3

 Собиров Қ. Хоразмнинг қишлоқ ва шаҳарлари мудофаа иншоотлари.Т.,Фан,2009.52б.



 

4

 Ходжаниязов Г.К. Анкакала – позднеантичная крепость древнего Хорезм// Вестник ККО АН РУз. 



Нукус. 1986.№1.С.57. 

5

 Толстов С.П. По древним дельтам Окса и Яксарта.М.,1962.С.117-118.



 

6

  Ходжаниязов  Г.К.  Анкакала  –  позднеантичная  крепость 



  древного  Хорезма.  //  ВКФ  АН  РУз.  №  1. 

Нукус. 1986.С.57-64. 

 



 

26 


  Anqaqal‘a  atroflari  antik  davrda  ochiq  va  ximoyalanmagan  qishloqlar 

bilan  o‗rab  olingan.  Butun  voha  qadimgi  Kaltaminor  kanalidan  suv  oluvchi 

Bozorqal‘a va Jonbosqal‘a tarmoqlari orqali sug‗orilgan. Anqaqal‘a esa ana shu 

dehqonchilik  hududlarini  va  u  erdagi  sug‗orish  tizimlarini  himoya  qilish 

maqsadida bunyod etilgan harbiylar gornizoni (kazarma)bo‗lgan.  

  Anqaqal‘adan 2 km shimoli – sharqda mahalliy xalq orasida ―To‗pshahar‖ 

nomi  bilan  ma‘lum  bo‗lgan  Qo‗zqirilganqal‘a  joylashgan  bo‗lib  Kaltaminor 

kanali  irmoqlari  orqali  sug‗orilgan.  Qachonlardir  u  ikki  qavatli  bino  bo‗lib, 

uning  birinchi  qavatigina  yaxshi  saqlanib  qolgan.  Imoratdan  sharqqa  tomon  60 

m  masofada  7,50  m  uzunlikda  devor  topilgan,  aftidan  devor  qo‗shaloq  bo‗lib, 

vazifasi  noma‘lumligicha  qolmoqda.  Topilgan  sopol  parchalari  I-III  asrlarga 

taalluqlidir

1

.  


Uning  shimoliy  tarafida    Bozorqal‘a  joylashgan  bo‗lib,  u  ham  shu  kanal 

orqali suv bilan ta‘minlangan. Ilk antik davridagi turli tipdagi shaharlar orasida 

Amudaryoning  o‗ng  qirg‗og‗idagi  ancha  erta  qurilgan  Bozorqal‘a  alohida 

diqqatga  sazovordir.  SHahar  harobalari  qadimgi  katta  ―Uzun  uy‖  pastligi 

yonidagi tekislikda joylashgan

2

.  



YUqorida  ta‘kidlaganimizdek,  Bozorqal‘a  katta  kanalning  bo‗yida 

joylashgan,  bu  kanal  hozirgi  Kaltaminor  kanalining  davomi  bo‗lgan  bo‗lishi 

mumkin. Hozirgi vaqtda Bozorqal‘a kanalining quruq o‗zani deyarli meridional 

yo‗nalishda  bu  shahar  xarobalaridan  1km  g‗arbroqdan  o‗tadi  va  uning  oxiri 

Bozorqal‘adan  8-10  km  shimolroqdagi  past  erlarda  yo‗q  bo‗lib  ketadi.  Kanal 

bo‗yi  mintaqasida,  ilk  Bozorqal‘a  davri  madaniyatiga  o‗xshash  moddiy 

madaniyat qoldiqlari keng tarqalgan. Bu hol ana shu tumanda  aholi yashaganini 

ko‗rsatsa, shu bilan birga, qadim zamonlarda kanallarni qazish va ularni tozalash 

vaqtida er tagidan topilgan turli arxeologik material bu erda qadim zamonlarda 

aholi yashaganligini yaqqol tasdiqlab beradi.  

                                                           

1

 Ходжаниязов Ғ. Қадимги Хоразм иншоотлари.Т.,2007.56-57б.



 

2

 Ғуломов Я.Ғ.Хоразмнинг суғорилиш тарихи.Т.,1959.81б.



 


 

27 


Bozorqal‘aning shimoliy – sharqiy tomonida, ya‘ni Kaltaminor kanalining 

shimolga  qarab  cho‗zilgan  Bozorqal‘a  irmoqlari  bo‗yida  Jonbosqal‘a 

joylashgan.  YA‘ni,  Sulton  Uvays  tog‗ining  sharqiy  etagida,  Aqchadaryo 

o‗zanidagi  qiyalikda  qurilgan.  YOdgorlikning  rejalashtirilishi  to‗g‗ri  burchak 

shaklda 200x170 m, uning devorlar yaxshi saqlanib qolgan, tepalik ustidan 9,5-

10  metr  ko‗tarilib  turadi

1

.  SHimoliy  devor  markazida  yagona  darvoza 



joylashgan bo‗lib, bir necha aylanma dahliz ―Labirint‖ bilan mustahkamlangan. 

Inshoot to‗g‗ri burchak shaklda, uzunligi 52 m, kengligi 20 m, kirish qismi 3,5 

m,  devordan  yon  tomonga  o‗sib  chiqishi  18  m  labirint  devorli  yo‗lakka  ega, 

devor  balandligi  qal‘a  devori  bilan  teng,  umumiy  maydoni  0,1  ga.  Labirint 

devori  ham  ma‘lum  masofada    joylashgan  kamon  o‗qi  uchli  shinaklarga  ega. 

Qal‘a devori burjlarga ega emas, lekin ko‗p sonli shinaklar mavjud

2

.  Devor  va 



devor  burchaklaridagi  shinaklar  burj  vazifasini  bajargan.  SHahar  darvozadan 

qarama-qarshi  tomonga  30  m  kenglikda  ko‗cha  o‗tgan,  bu  shaharni    ikki 

mahallaga bo‗lgan

3

. Har bir mahallada 200 ga yaqin turli hajmdagi uy xonalari 



joylashgan.  S.P.Tolstov  qal‘aning  bu  tariqa  ikkiga  bo‗linishini  urug‗ 

jamoasining  dual  asosida  tashkil  bo‗lganligini  ko‗rsatadi,  deb  hisoblaydi

4



Qala‘adagi  keng ko‗cha qarama-qarshi tomonda joylashgan ibodatxonaga olib 



boradi.  YOdgorlik  ibodatxonaga  ega,  lekin  ark  mavjud  emas

5

.  Arkning 



bo‗lmasligini S.P.Tolstov  shahar hokimlari oddiy aholi kabi yashagan bo‗lishi 

mumkin deb keltiradi

6

.  


Jonbosqal‘a  shinaklarining  hammasidan  bir  vaqtda  o‗q  otib  turish  uchun 

ikki  mingga  yaqin  o‗qchi  talab  qilingan  –  kichkinagina  qal‘a  uchun  bu  raqam 

ancha  kattadir.  Tabiiyki  shinaklarning  bunday  maqsadda  nomunofiq 

joylashtirilishi, deydi S.P.Tolstov, - bu tip mudofaaning eskiligini va uning shu 

joyda    vujudga  kelganligini  ko‗rsatadi,  chunki  qadimgi  SHarqda  burjlar 

yordamida  devorlarni  va  burchaklarni  mudofaa  qilish  sestemasi  kam  deganda 

                                                           

1

 Толстов С.П. Древний Хорезм. М.,1948.С.88.



 

2

 Собиров Қ. Хоразмнинг қишлоқ ва шаҳарлари мудофаа иншоотлари. Т.,Фан,2009.44б.



 

3

 Толстов С.П. Древний Хорезм.М.,1948.С.93.



 

4

 Исмоилов С. Қадимги Хоразм қалъалари.Т.,2007.33б.



 

5

 Собиров Қ. Хоразмнинг қишлоқ ва шаҳарлари мудофаа иншоотлари. Т.,2009.44б.



 

6

 Толстов С.П. Қадимги Хоразм маданиятини излаб.Т.,Фан,1964.



 


 

28 


mil.avv.  III  ming  yillikda  mavjud  edi.  S.P.Tolstov  Jonbosqal‘aning 

mustahkamlash  usuli  uning  mudofaasida  qal‘aning  barcha  aholisi,  hatto 

ayollarning ishtirok etishiga mo‗ljallangan sistema ekanligini aniqlashga imkon 

beradi  deb  qayd  qiladi.  Qal‘aning  darvozasi  murakkab  darvozaoldi  inshoatlar 

bilan himoya qilinadi. Darvozadan kirgan kishi bu inshootning ichida tor yo‗lga 

chiqqan,  bu  yo‗l  to‗g‗ri  burchak  hosil  qilib  buriladi  beshta  tirsakdan  iborat 

bo‗lgan, ular ichkari tomonga qarab ochilgan shinaklardan o‗qqa tutilgan

1

.  



S.P.Tolstov  qal‘ani  to‗liq  tasvirlab  beradi,  ammo  qal‘a  yonida,  uning 

darvozasi  qarshisidagi  tekislikda  joylashgan  va  g‗arbga  ancha  uzoq  cho‗zilib 

borgan  qishloq  haqida  ma‘lumot  yozmagan.  Bu  qishloq  o‗rnashgan  joyda 

uylarning  tosh  va  paxsa  poydevorlari,  kulolchilik  pechlarining  qoldiqlari,  ariq 

izlari va hokazolar  mavjud. Agar bu qishloqni qal‘a bilan taqqoslasa, hududning 

asosiy aholisi qal‘adan tashqarida yashaganligiga ishonch hosil qilish mumkin

2

.  


YA.G‗.G‗ulomov fikricha qal‘ada yashovchilar soni taxminan hisoblab chiqilsa, 

uni  himoya  qiluvchilar  soni  juda  ozchilikni  tashkil  qiladi  va  yuzaki  qarashda 

shinaklarning  soni  qal‘ani  himoya  qiluvchilar    soniga  muvofiq  tushmaganday 

ko‗rinadi.  Biroq,  qal‘adagi  jang  qilishga  qobil  aholiga  uning  atrofida 

yashovchilardan ozgina himoyachilar kelib qo‗shilsa, Jonbosqal‘aning mudofaa 

sistemasi to‗la tushunarli bo‗ladi.    Harbiy harakatlar vaqtida yon atrof aholisi 

o‗z chorvasi va mol-mulkini olib qal‘ada jon saqlaganligini tarixiy adabiyot va 

xalq  og‗zaki  ijodiyotida  har  doim  qayd  qilinadi.  Demak,  qamal  qilingan 

vaqtlarda Jonbosqal‘ani himoya qiluvchilar soni talab qilinganidan ham ko‗proq 

bo‗lgan va shunga muvofiq ravishda harbiy harakatlar vaqtida yon atrof aholisi 

o‗z  chorvasi  va  mol-mulkini  olib  qal‘ada  jon  saqlagan  va  mustahkam  qal‘a 

mudofaasi  tashkil  etilgan.  Qal‘a  mil.avv. IV-III  asrlarda  bunyod  etilgan  bo‗lib, 

ya‘ni  Jonbosqal‘ada  mil.avv.  IV  mil.  I  asrlardagi  kangyuylar  madaniyatini 

ko‗ramiz


3

.  Jonbosqal‘aning  mustahkamlash  sistemasida  burjlarning  bo‗lmasligi 

bu  sistemaning  arxaikligini  ko‗rsatuvchi  belgi  bo‗la  olmaydi.  CHunki, 

                                                           

1

 Ғуломов Я.Ғ. Хоразмнинг суғорилиш тарихи.Т.,1959.84б.



 

2

  Гулямов Я.Г. История орошения Хорезма с древнейших времен до наших дней. – Т., Изд-во АН Уз, 



1957.С.80.

 

3



 Толстов С.П. По следам древне Хорземийской цивилизации. М., Наука,1948.С.145.

 



 

29 


Xorazmda 

turli 


sistemali 

istehkomlar 

bor. 

Masalan, 



burjlari 

bor 


Qo‗yqirilganqal‘a,  Bozorqal‘a  vaqt  jihatidan  Jonbosqal‘adan  yosh  emas.  SHu 

bilan  birga,  ancha  keyin  qurilgan  Qo‗rg‗oshinqal‘aning  burjlari  yo‗q  va  u 

Jonbosqal‘a mudofaasi sistemasiga o‗xshaydi. Fikrimizcha, Jonbosqal‘a dastlab 

qadimgi  sug‗orilgan  erlar  uchun  qulay  bo‗lgan  strategik  punktda  chegara  qal‘a 

sifatida  barpo  etilgan.  Tashqi  qishloqlarning  va  qal‘a  ichidagi  ―otashkada‖ning 

vujudga  kelishi  bu  qal‘aning  dehqonchilik  vohasining  xududi  chegarasida 

joylashgan  aholi  yashaydigan  yirik  punkt  sifatida  tobora  o‗sishi  bilan  bog‗liq 

bo‗lgan.  SHahar  xarobasi  ochiq  qismining  g‗arib  tamoniga  o‗tqazilgan  kanal 

Anqaqal‘a  tumanidagi  katta  Bozorqal‘a  kanalidan  olib  kelingan  bo‗lib, 

Jonbosqal‘a tepaligidan shimol tomondagi pastlikda tugaydi. 

Jonbosqal‘aning  shimoliy  qismida,  qadimgi  Oqchadaryo  havzasining 

Qizilqum  bilan  chegara  zonasida  Qo‗rg‗oshinqal‘a  joylashgan.  S.P.  Tolstov 

yodgorlikni  dastlab  kushon  davriga

1

,  keyinroq  qang‗uy  davriga  tegishli  deb 



hisoblagan edi

2

. Keyingi taqiqotlar ushbu fikr to‗g‗riligini ko‗rsatdi



3

.  


YOdgorlik  tarhi  to‗g‗ri  burchak  shaklda  qurilgan  132x89m.  Qal‘a  ikki 

qatorli  devor  bilan  o‗rab  olingan  bo‗lib,  ayrim  joylarining  balandligi  14-16  m. 

Mudofaa  devorlari  ikki  xil  yarim  aylana  va  to‗g‗ri  burchakli  burjlar  mavjud. 

Burjlarning  joylashishi  turlicha  maydonni  hosil  qilgan.  Kirish  joyi  janubiy  – 

sharqiy  devorning  o‗rtasida  bo‗lib,  to‗rtburchak  shakldagi  peshdarvoza  inshoot 

bilan himoyalangan

4



Qo‗rg‗oshinqal‘aga Bozorqal‘a kanali suvining oxirgi irmoqlari etib borgan 



bo‗lishi  mumkin,  chunki  Jonbosqal‘aning  shimoliy  hududlarida  kanal  izlari 

tugaydi.  Katta  Qirqqiz  kanalida  ham  suv  etishmaganligi  tufayli  III-IV  asrlar 

oxirida, uning atrofidagi qishloqlar bo‗shab qolgan

5

.  



                                                           

1

 Толстов С.П. Древний Хорезм.М.,Наука,1948.С.111.



 

2

 Толстов С.П. По древним дельтам Окса и Яксарта.М.,1962.С.117. 



 

3

 Коляков С.М. Раскопки крепости Кургашин кала // Новые открытия в Приаралье.Вып.1.М.,1991.С.90-



124. 

 

4



 Ходжаниязов Г. Обронительные сооружения Кургашин калы // Археология Приаралья. Вып. 2. Т., Фан, 

1984.С.39. 

5

 Гулямов Я.Г. История орошения Хорезма с древнейших времен до наших дней. Т., Изд-во. 1957.С.109.



 


 

30 


Qal‘aning  ichki  qismini  o‗rganish  jarayonida  ko‗plab  xum  va  o‗ra  izlari 

topilgan. Tadqiqotchilar fikricha, Qo‗rg‗oshinqal‘a katta jamoaning oziq – ovqat 

maxsulotlari  zahirasi  saqlanadigan  omborxona  vazifasini  o‗tagan.  Dushman 

xavfi  yoki  urush  xolatlari  paytida  yaqin  atrofdagi  qishloq  jamoasi  o‗z  chorvasi 

bilan qal‘a ichiga kirib jon saqlagan. Vohani shimoldan bo‗ladigan ko‗chmanchi 

qabilalar  xujumiga  qarshi  kurashda  tayanch  markaz,  chegara  qal‘a  vazifasini 

o‗taganligini ko‗rsatadi.   

Amudaryo o‗ng sohilidagi ikkinchi yirik kanal Tozabog‗yob kanali bo‗lib, 

janubda  SHo‗raxon  atrofida  joylashgan.  Tozaog‗yop  kanalidan  chiqarilgan 

qadimgi  Tuproqqqal‘a  va  Qirqqiz    kanallari  boshlang‗ich  qismidagi  muhim 

strategik nuqtada Katta Guldursin yodgorligi joylashgan bo‗lib, vohalarning suv 

rejimi  va  xavfsizligini  ta‘minlovchi  iqtisodiy  –  ma‘muriy  markaz  vazifasini 

o‗tagan. Qirqqiz kanali orqali suv bilan ta‘minlangan. 

Katta  Guldursin  hududidagi  Qirqqiz  kanalidan  ya‘ni  janubdan  shimolga 

tomon 70 km uzoqlikda Katta Qirqqizqal‘a va undan g‗arbda Sulton Uvays tog‗i 

tizimdagi  balandlikda  Kichik  Qirqqizqal‘a  joylashgan.  Katta  Qirqqiz  

rejalashtirilishi  to‗g‗ri  burchak  shaklda,  maydoni  250x215  m  (5,37ga)  bo‗lib, 

qo‗shdevor  bilan  o‗rab  olingan.  Tashqi  devorda  bir  biridan  25-26  m  oraliq 

masofada to‗g‗ri burchakli minoralar joylashgan. Qal‘aga kiradigan joy shimoliy 

–  sharqiy  devor  o‗rtasida  joylashgan  va  peshdarvoza  inshooti  bilan 

mustahkamlangan

1

.  G‗.  Xodjaniyazov  shaharni  qazish  vaqtida  qo‗lga  kiritilgan 



sopol  ma‘lumotlariga  suyanib,  yodgorlikning  qurilish  sanasini  mil.avv.  IV-III 

asrlar bilan belgilaydi

2

.  


Kichik  Qirqqiz  –  qal‘a  istehkomli  bo‗lib,  har  xil  tarxga  ega  bir-biriga 

yondashgan  g‗arbiy  va  sharqiy  qisimdan  iborat

3

.  YOdgorlikning  g‗arbiy 



maydoni  0,42,  sharqiy  qismi  0,22  ga  ni  tashkil  etadi.  Qal‘aga  kirish  darvozasi 

                                                           

1

 Ходжаниязов Г. Большой Кырккиз кала (к вопросу о функции и хронологии)// Вестник ККО АН Р Уз. 



Нукус, 1997.№3.С.26. 

2

 Ходжаниязов Ғ. Қадимги Хоразм мудофа иншоотлари.Т.,2007.30-31б.



 

3

 Гертман А.Н. Работы в крепости Малый Кырккиз// АО 1985Г.М., Наука,1987.С.590-591.



 


 

31 


ham  shu  tomonidan  bo‗lgan.  G.  Xodjaniyazov  yodgorlikning  mazkur  qismini 

qangyuy davri (IV-III a.) ga oid deb hisoblaydi

1

.  


  Kichik  Qirqqiz  mil.avv.  IV-III  asrlarda  dehqonchilik  hududlarini  himoya 

qilish  uchun  strategik  punktdagi  chegara  qal‘a  sifatida  barpo  etilgan.  Uning 

yuzaga  kelishi  qal‘aning  chegara  punkti  sifatidagi  ahamiyati  oshib  borganligi 

bilan bog‗liq bo‗lsa kerak. III-IV asr boshida suv etishmasligi tufayli yodgorlik 

bo‗shab qolgan

2

.  



Qirqqiz  kanalining  shimoliy  –  g‗arbiy  irmoqlarida    Ayozqal‘a  1  2  3 

yodgorliklar joylashgan bo‗lib, bu qal‘alarga YAkka  Porson kanali orqali ham 

suv kelgan bo‗lishi mumkin. Sulton Uvays tog‗ining sharqiy etagida uchta qal‘a 

xarobasi joy olgan bo‗lib, ulardan eng shimolda Ayozqal‘a 1, undan janubroqda 

Ayozqal‘a 2, undan 250-300 m masofada Ayozqal‘a 3 joylashgan.  

 Ayozqal‘a kompleksining dastlabki arxeologik xarakteristikasi 1941 yilda 

S.P.Tolstov tomonidan beriladi

3

. Ayozqal‘a 1 ni II-IV asrlardagi tegishli askarlar 



turadigan kushonlar gornizoni deb hisoblaydi. YA. G‗ulomov Ayozqal‘a 1 bilan 

Ayozqal‘a  2  da  hayot  bir  vaqtda  davom  etgan  deb  hisoblab,  Ayozqal‘a  2  ni 

Ayozqal‘a 1 himoyasining asosini tashkil qiladigan harbiylar gornizoni sifatida 

ta‘riflaydi

4



Ayozqal‘a  yodgorligi  kichik  devor  bilan  o‗ralgan  Sulton  Uvays  tog‗ining 



sharqiy  tarmoqlarining  tepaligida  ya‘ni  tog‗  tizmasidan  60  m  balandlikda  to‗rt 

burchak  shaklda  joylashgan.  Uning  maydoni  182x152m.  YOdgorlikning  uch 

tomoni chuqur jarlik bilan himoyalangan. Dastlab ikki qatorli devor bilan o‗rab 

olingan, uning saqlanib qolgan qismining balandligi 5-10 m.  

Ayozqal‘a 1 yarim doira shaklidagi burjli baland qo‗shdevorlar bilan o‗rab 

olingan.  Qal‘a  burchaklarida  ikki  burjning  bir-biriga  qo‗shilishidan  xarakterli 

                                                           

1

 Ходжаниязов Г. Горадаще Малый Кырккыз кала – памятник раннеантичного Хорезм // Архгология 



Приараья.Вып. 4.Т.,Фан,1990.С.82-91. 

2

 Гулямов Я.Г. История орошения Хорезма с древнейших времен до наших дней. Т., Изд-во. 1957.С.109.



 

3

 Толстов С.П. Древности Верхнего Хорезма. М.,Наука,1941.С.166-171.



 

4

 Гуломов Г.Я. История орошения Хорезма с древнейших времен до наших дней. Т., Изд-во. 1957.С.102.



 


 

32 


―qaldirg‗och dumi‖ga o‗xshash shakl hosil bo‗ladi. Bunday qurilish usulini faqat 

ilk kushonlar qadimgi Xorazmning harbiy istehkom quruvchilari qo‗llagan

1



 Ayozqal‘a  1  Xorazmning  shimoliy  voha  bo‗yicha  hokimligi  markazi 



bo‗lgan,  strategik  inshootdir.  YA‘ni,  qal‘a  vohani  Sulton  Uvays  tog‗i  va 

Qizilqum  tomonlardan  keladigan  ko‗chmanchi-bosqinchilardan  himoya  qilish 

maqsadida qurilgan

2

.  



Ayozqal‘a  qoyasining  pastki  yonbag‗rida,  janubiy  tepalikning  uchida 

tuxumsimon  yoki  oval  shaklda  qurilgan  Ayozqal‘a  2  joylashgan  bo‗lib,  hudud 

bo‗yicha  eng kichkina  yodgorlik.  Bu qal‘a  yaxshi  mustahkamlangan va harbiy 

gornizon  uchun  qurilgan  binolardan  bo‗lib,  ya‘ni  Qizilqal‘a,  Ko‗zqirilganqal‘a 

va shu kabilar tipidandir. Ayozqal‘a 1 va Ayozqal‘a 2 funksial jihatdan bir-biri 

bilan bog‗liqdir. S.P.Tolstov Ayozqal‘a 1 ni Ayozqal‘a 2 bilan bir paytda barpo 

etilgan  deb, uni kushon  va  afrig‗iylar davriga  oid deb  hisoblagan  edi

3

.  Keyingi 



tadqiqotlar ham shu sanani ta‘sdiqlaydi.  

Ayozqal‘a  kompleksining  hudud  jihatidan  eng  katta  yodgorlik  bo‗lib, 

maydoni 4,5 ga (260x180m)

4

 ni tashkil qiladi. Qal‘a ikki qator qo‗sh devor bilan 



o‗rab olingan. Qal‘a devorlari butun peremetri bo‗yicha to‗rtburchak shakldagi 

burjlar  bilan  mustahkamlangan.  SHahristonga  kirish  yo‗li  g‗arbiy  devor 

o‗rtasida  bo‗lib,  13x33  m  o‗lchamdagi  peshdarvoza  istehkomi  bilan 

himoyalangan

5

.  Qal‘aning  ichki  maydonida  hech  narsa  qurilmagan.  SHimoliy-



g‗arbiy burchakka yaqin joyda, shimoliy devor yonida o‗lchami 40x60 m, tarhi 

to‗g‗ri  burchaklar  bilan  mustahkamlangan  bino  qoldig‗  bor.  S.P.Tolstov 

Ayozqal‘a  qishlog‗idagi  qo‗rg‗onlarda  aholining  patriarxal  tipdagi  katta 

jamoalari  yashagan,  deb  ko‗rsatadi.  Ayozqal‘a  3  ning  qurilgan  davrini 

S.P.Tolstov  uning  asosi  o‗ziga  xos  strukturaga  ega  ekanligidan  kelib  chiqib, 

kushonlar davriga oid deb hisoblaydi, qal‘ada hayot milodiy III-IV asrga qadar 

davom etgan.   

                                                           

1

 Ғуломов Я.Ғ. Хоразмнинг суғорилиш тарихи.Т.,1959.108б.



 

2

 Толстов С.П. Древний Хорезм.М.,1948.С.104.



 

3

 Толстов С.П. Древний Хорезм.М.,1948.С.103.



 

4

 Толстов С.П. Древний Хорезм.М.,1948.С.103.



 

5

 Ходжаниязов Г. Новые данные об оборонительных сооружениях Аяз калы// Вестник ККО АН РУз. 



Нукус, 1987.№4.С.102-103. 


 

33 


Tozabog‗yob kanalidan ajralib chiqqan ikkinchi yirik kanal bu Tuproqqal‘a 

kanali  bo‗lib,  Amudaryo  o‗ng  sohilining  janubi  –  g‗arbiy  tomondan  shimolga 

yo‗naltirilgan.   

Tuproqqal‘a  kanali  o‗zi  ham    Dumanqal‘a  yodgorligi  hududida  ikki 

irmoqqa  ya‘ni Gavxo‗ra (Gavxore) va Toshxirmon kanallariga ajraladi. Demak, 

Dumanqal‘a  qadimgi  Gavro‗ra  va  Toshxirmon  sug‗orish  inshootlarining 

boshlang‗ich  qismida  joylashgan  bo‗lib,  davlatning  tayanch  harbiy  istehkomi 

bo‗lgan. YOdgorlik uch qisimdan iborat shaklda qurilib, umumiy  maydoni 7,6 

ga  ni  tashkil  qiladi.  SHimoliy  tomonda  joylashgan  qismi  trapetsiya  shaklda 

bo‗lib,  umumiy  hajmi  3,7  ga.  Janubiy  tomonida  joylashgan  qismi  esa  to‗rt 

tomoni teng shaklda rejalashtirilgan bo‗lib, hajmi 3 ga. G‗arbiy qismi esa 0,9 ga 

shimoli – sharqiy burchagida ark joylashgan, devor bilan o‗rab olinib, uning uch 

burchagida yarim aylanali burjlar mavjud. Devor va ark paxsa devorga qurilgan 

bo‗lib, uning yuqori qismi kvadrat shaklda xomg‗ishtdan tiklangan. Ark devori 

shinaklar  bilan  kuchaytirilgan,  lekin  to‗liq  o‗rganilmagan.  SHaharning  sharqiy 

qismi  qadimiyroq  bo‗lib,  sopol  materiallari  uning  I-III  asrlarga  tegishli 

ekanligini ko‗rsatadi

1

.  



Tuproqqal‘a  kanalining  shimoliy  irmoqlari  Qizilqal‘agacha  etib  borgan 

bo‗lib,  Qizilqal‘a  65x63  m  o‗lchamda  (0,40  ga)  deyarli  kvadrat  shaklga  ega. 

Uning mudofaa devorlari ancha yaxshi saqlangan, devorlarning balandligi ba‘zi 

joylarda hozir ham 13 – 16 m ga etadi. Qal‘aning butun ichki qismi tor va uzun 

yo‗lakli,  usti  sinch  bilan  yopilgan  ko‗plab  xonalardan  iborat  bo‗lib,  bu 

Qizilqal‘aning  harbiy  garnizonga  mo‗ljallab  qurilganligini  ko‗rsatadi. 

S.P.Tolstov va YA.G‗ulomovlar Qizilqal‘ada hayot mavjud bo‗lgan vaqtni I-IV 

asrlar hamda o‗rta asrlar bilan belgilaydi

2

.  


Qizilqal‘a  shimolida,  Sulton  Uvays  tog‗ining  janubidagi  Ayozqal‘a 

kompleksidan  6  km  g‗arbda  Burliqal‘a  yodgorligi  joylashgan.  Antik  davrda 

Gavxo‗ra  kanalidan  Qavatqal‘a  yaqinida  Burliqal‘a  tomon  sug‗orish  inshooti 

                                                           

1

 Ходжаниязов Ғ. Қадмиги Хоразм мудофаа иншоотлари.Т.,2007.56б.



 

2

Толстов  С.П.  По  следам  древнехорезмийской  цивилизации.М.,1948.С.168.  Я.Г.  История  орошения 



Хорезма с древнейших времен до наших дней. Т., Изд-во. 1957.С.109.   


 

34 


qazilgan.  Burliqal‘a  ana  shu  vohani  himoya  qilish  vazifasini  bajaruvchi 

davlatning  shimoliy  chegara  qal‘alari  tizimiga  kirgan.  SHahar  murakkab 

konfiguratsiyaga    ega  bo‗lib,  shimoliy  -  sharqdan    janubiy  -g‗arbga  cho‗ziq 

shaklda qurilgan. Qal‘aning eng uzun joyi 120 m, keng joyi esa 95 m ni tashkil 

etadi. 

Tashqi 


devorda 

nayzasimon 

shinaklari 

ko‗p.  Ammo  devor 

Jonbosqal‘adagi  singari  burj  va  minoralarga  ega  emas.  SHahar  darvozasi 

qal‘aning shimoliy qismida joylashgan. SHaharning shimoliy qismida 5,2 x 5,9 

m  o‗lchamdagi  qurilish  qoldig‗i  saqlangan  bo‗lib,  S.P.Tolstov  uni  diniy 

marosimlar  o‗tqazadigan  bino  –  ―otashgox‖  yoki  minorasimon  inshoot  deb 

nomlangan  edi.  S.P.Tolstoy  Burliqal‘ani  mil.avv.  IV  –  mil.  I  asrlarga

1



YA.G‗ulomov  esa  so‗nggi  qang‗uy  davriga  oid  deb  hisoblangan

2

.  So‗nggi 



yillardagi stratigrafik tadqiqotlarning umumiy tahlili Burliqal‘a mil.avv. IV –III 

asrlarda bunyod etilib, unda hayotning ikkinchi marta qayta jonlanishi milodiy I-

IV asrlar to‗g‗ri kelishini ko‗rsatadi.  

  Sulton  Uvays  Govurqal‘asi  -  Sulton  Uvays  tog‗idan  1,5  km  janubda 

joylashgan. S.P.Tolstov Govurqal‘ani Kushon davri

3

, YA.G‗ulomov esa yanada 



aniqroq  qilib  II  –  III  asrlar  bilan  belgilagan  edilar.  1951  –  1952  yillardagi 

tadqiqotlar  yakunida  yodgorlikda  hayot  mil.  avv.  II  asrdan    so‗nggi  kushon 

davriga  qadar  davom  etgan  degan  xulosaga  kelinadi.  1962  yilda  V.N.YAgodin 

yodgorlikni o‗rganib undan mil.avv. IV asrga oid materiallarni topadi. Qal‘aning 

tarhi  shimoldan  janubga  cho‗ziq,  uchburchaksimon  trapetsiya  shaklida. 

SHimoliy  devorning  uzunligi  200,  sharqiy  devorniki  450,  g‗arbiy  devorning 

janubiy  qismini  Amudaryo  yuvib  ketgan  bo‗lib,  daryo  bo‗ylab  40  –  100  m 

masofada  saqlangan  qismining  uzunligi  400  m  ni  tashkil  etadi.  Bizning 

davrimizgacha  yodgorlikning  faqat  shimoliy  –  g‗arbiy  qismi  saqlanib  qolgan. 

Istehkom  qo‗shdevor  bilan  o‗rab  olingan

4

.  SHaharning  ichki  qismida  devor 



bo‗lib, u shaharni ikki qismga ajratib turadi.  

                                                           

1

 Толстов С.П. По древним дельтам древнехорезмийской цивилизации.М.,1948.С.101.



 

2

 Гулямов Я.Г. История орошения Хорезма с древнейших времен до наших дней. Т.,Изд-во АН Уз 1957



 

3

 Толстов С.П. Древний Хорезм.М.,1948.С.115.



 

4

 Ходжаниязов Ғ. Қадимги Хоразм мудофаа иншоотлари.Т.,2007.54-55б.



 


 

35 


Qal‘aning  joylashgan  o‗rni  dehqonchilik  vohasi  yoki  karvon  yo‗llari 

kesishgan  joy  bo‗lmaganligini  ko‗rsatadi.  SHimol  tomondan  kelgan  dushman 

Xorazm  vohasining  markaziy  qismiga  faqat  ushbu  qal‘a  mudofaasini  yorib 

o‗tgandan  keyingina  kira  olishi  mumkin  bo‗lgan.  G‗arb  va  sharq  tomondagi 

tabiiy  to‗siq  ya‘ni  Amudaryo  va  Sulton  Uvays  tog‗lari  dushmanni  shunga 

majbur  qilgan.  SHu  jihatdan  Govurqal‘a  Xorazm  davlatining  muhim  shimoli 

chegara qal‘asi bo‗lgan deb xulosa chiqarishimiz mumkin.               

Aqchaxonqal‘a-Beruniy  tumanidagi  Toshxirmon  vohasida  joylashgan  

bo‗lib,  Toshxirmon  bevosita  Amudaryodan  suv  oluvchi  katta  bir  kanalga 

birlashgan  murakkab,  sertarmoq  sug‗orish  tizimi  orqali  o‗zining  suvga  bo‗lgan 

ehtiyojini  qondirgan.  Hozirgi  vaqtda  ayrim  joylardagina  izlari  saqlanib  qolgan 

ushbu kanal mazkur sug‗orish tarmog‗i tizimiga kirgan bo‗lishi ehtimoldan uzoq 

emas.  Bu  tizim  tarkibida  milodiy  II-III  asrlarda  Xorazmshohlar  qarorgohi-

Tuproqqal‘a  hududini  suv  bilan  taminlab  turgan  va  o‗rta  asr  manbalarida 

Gavxore nomi bilan qayd etilgan kanal, shuningdek milodiy IV asrdan boshlab 

Kot shahri hududini sug‗organ Kot kanali ham bo‗lgan. Toshqirmon va Gavxore 

kanallari umumiy bir manbadan  suv olib, Dumanqal‘a ko‗hna shahari yaqinida 

ikkiga  bo‗linib  ketgan

1

.  YA‘ni  Tozabog‗yop  kanalining  katta  bir  tarmog‗i 



Tuproqqal‘a kanali bo‗lib, u Dumanqal‘a yodgorligida ikkita tarmoqqa ajraladi, 

bular  Toshxirmon  kanali  va  Gavxore  kanali.  Tuproqqal‘a  shahrini  Gavxore 

kanali  suv  bilan  taminlagan,  Toshxirmon  kanali  esa  Aqchaxonqal‘a  va 

Toshqirmon  hududini  suv  bilan  ta‘minlagan.  Kot  kanali  Amudaryo  o‗zanidan 

suv  olib,  Kat  shahrini  suv  bilan  ta‘minlagan.  Achaxonqal‘a    taxminan  Kat 

shahridan 15 chaqirim shimolroqda joylashgan. Binobarin, faqat Aqchaxonqal‘a 

ko‗hna  shaharigina  Xorazmning  qadimiy  poytaxtiligiga  da‘vogar  bo‗lishi 

mumkin.  Uning  Amudaryoga  ancha  yaqin  joylashganligi  (20  kilometr 

masofada) u qadimgi Hindistondan Amudaryo, Uzboy va Kaspiy bo‗ylab YAqin 

SHarq  mamlakatlari  hamda  SHimoliy  Qoradengiz  bo‗yiga  o‗tuvchi  suv 

yo‗lidagi  eng  yirik  savdo  markazlaridan  biri  bo‗lgan.  Amudaryo  bo‗yi 

                                                           

1

 Ягодин В.Н.,Беттс А. Кўҳна Хоразм жумбоқи.//Фан ва Турмуш //№1-3,2006.29-30б. 



 


 

36 


quruqlikdagi  savdo  yo‗llari  ham  Aqchaxonqal‘a  shahri  orqali  o‗tgan.  Qadimgi 

Xorazmning  boshqa  yirik  arxeologik  yodgorliklari  orasida  qal‘aning  alohida 

mavqega  ega  ekanini  ko‗rsatadigan  muhim  belgilardan  biri  uning  mustahkam 

tashqi devor bilan o‗ralganligidir

1

.   


SHunday  qilib,  yuqorida  keltirilgan  yodgorliklar  Amudaryoning  o‗ng 

qirg‗og‗idagi  qadimgi  dehqonchilik  vohasining  mustahkamlangan  yirik 

punktlari  bo‗lib,  ular  qadimgi  toshqin  suvlari  havzasida  va  bu  vohaning 

sharqidagi  magistral  kanal  havzasida  joylashgan.  Amudaryo  o‗ng  qirg‗og‗i 

qadimgi  sug‗orilgan  erlarining  umumiy  tarixiy  topografik  ko‗rinishi 

Xorazmning  ijtimoiy  hayotida  bo‗lib  o‗tgan  katta  ijtimoiy-  iqtisodiy 

o‗zgarishlardan darak beradi.  

Qadimgi Xorazm Amudaryo o‗ng sohili antik davri yodgorliklari, bugungi 

kunda  asosan  Qoraqalpog‗iston  Respuplikasidagi  Beruniy,  To‗rtko‗l,  Ellikqal‘a 

tumanlariga to‗g‗ri keladi.  

YUqorida biz yodgorliklarning hozirgi kunda joylashgan hududlarni ko‗rib 

o‗tdik,  lekin  yodgorliklarning  xronologik  davriga  qariydigan  bo‗lsak,  antik 

davrning ikkita davrni, ya‘ni kangyuy(ilk antik) va kushon(so‗nggi antik) davrda 

ham hayot davom etgan yodgorliklarimiz mavjud.  

  

 

 




Download 0,95 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   13




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish