Hududining antik davr shaharsozligi madaniyati

Qo‘yqirilganqal’a–To‗rtko‗l shahridan 12 km shimoli-sharqda joylashgan. 

S.P.Tolstov  tomonidan  1938  yilda  aniqlangan  bo‗lib,  1951  yildan  keng 

miqiyosda  tadqiq  ishlari  o‗tkazildi,  mil.avv.  IV-III  mil.  I  asrlariga  oid 

Qo‗yqirilganqal‘a  Kaltaminor  kanali  yaqinida  joylashgan

2

.  O‗nsakkiz  qirraligi, 

doira shaklga egaligi bilan boshqa qal‘alardan ajralib turadi.  

Qo‗yqirilganqal‘a burjga o‗xshash katta silindrsimon shaklda bo‗lib, ichki 

diametri 42 m, tashqaridan qalin qo‗shdevor uni xalqa kabi o‗rab turgan diametri 

87,5  m,  va  balandligi  8  m

3

.    Qo‗shdevor  va  markaziy  imorat  devorning  tashqi 

                                                           

1

Ғуломов Я.Ғ. Хоразмнинг суғорилиш тарихи.Т.,Фан,1959.108б. 

2

Толстов с.п. Кой-крылган-кала памятник культуры древного Хорезма IVв до н.э.-IVвн.э. М.,1967.с.7. 

3

 Толстов С.П. По древним дельтам Окса и Яксарта.М.,Наука,1962,С.120.

 

---

 

39 

qatorida  nayzasimon  qator  shinaklar  joylashtirilgan.  Tashqi  devor  bo‗ylab  bir-

biridan  18-20  m  masofada  to‗qqizta burj  joylashgan.  Tashqi xalqa devori bilan 

ark  o‗rtasidagi  masofa  15  m.  ni  tashkil  qiladi.  Markaziy    minorasimon  ikki 

qavatli  monumental  bino  ma‘lum  reja  asosida  qurilgan  bo‗lib,  u  diniy  ibodat 

marosimlari va astronomik kuzatuvlar olib borish uchun mo‗ljallangan bir necha 

xonalardan  iborat

1

.  Markaziy  bino  bilan  tashqi  devor  orasi    ibodatxona 

xizmatchilari  uchun  mo‗ljallangan  juda  ko‗p  turli  o‗lchamdagi  xonalardan 

iborat. Darvozada to‗g‗ri burchak bir tirsakli  ―labirint‖ mavjud bo‗lib, uning old 

tomonga  o‗sib  chiqishi  18  m,  ikki  yon  tomoni  yarim  aylanali  burjlar  bilan 

kuchaytirilib,  uning  umumi  hajmi  0,3  ga.  Qal‘a  qadimda  xandak  bilan  o‗rab 

olinib,  uning  kengligi  15  m,  chuqurligi  3m.  Markaziy  inshootning  birinchi 

qavati  8  xonadan  iborat  bo‗lib,  uning  balandligi  8,5  m.  Tashqi  devor  avval 

paxsadan, keyin kvadrat xomg‗ishtdan tiklangan, qalinligi 7,2 m. Uy xonalarini 

ajratgan  devor  0,6  –  1,9  m.  paxsa,  keyin  xomg‗ishtdan  qurilgan.  Uy  xonalari 

balandligi 3,6 m. Ikkinchi qavat yopiq yo‗lak orqali davom etib, devorlari nayza 

o‗qi  shinaklariga  ega.  SHarqiy  tomondan  padnus  orqali  ikkinchi  qavatda 

joylashgan  markaziy  inshootga  kirilgan.  Ikkinchi  qavat  devori  nayza  o‗qi 

shinaklariga ega bo‗lib, ular o‗rtasidagi oraliq 1,16-1,19sm, kengligi 17-18 sm, 

tashqi tomonidan balandligi 55-70 sm. Burjlar yon tomonga emas, balki inshoot 

devoridan  birmuncha  yuqoriga  o‗sib  chiqqan.  YOdgorlikning  qayta  ishlangan 

rasmidan kelib chiqib, tashqi devordan yon tomonga o‗sib chiqqan yarim aylana 

burjlar  o‗rtasidagi  oraliq  8,2  m,  kengligi  9  m.  Burjlarning  devorlaridan  yon 

tomonga  o‗sib  chiqishi  6  m

2

,  tashqi  devor  qalinligi  2,5  m,  ichki  esa  1,70  m. 

Umumiy  mudofaa  devori  qalinligi  6,20  m.  Darvoza  tashqi  devorining  sharqiy 

tomonida joylashgan. Olingan ashyolarga qarab, birinchi qavatning mil.avv. IV 

asrga  oidligi  aniqlangan.  Devor  yaqinidan  kengligi  10  metr  keladigan  xandak 

o‗tgan. SHaharda madaniy hayot milodiy IV asrda barham topgan

3

. 

                                                           

1

Толстов С.П. По древним дельтам Окса и Яксарт.М.,1962,С.120-125. 

2

Толстов С.П. По древним дельтам Окса и Яксарта.М.,1962,С.121.   

3

 Толстов с.п. Кой-крылган-кала памятник культуры древного Хорезма IVв до н.э.-IVвн.э. М.,1967.

 

---

 

40 

Qo‗yqirilganqal‘a  qadimgi  Xorazm  podsholigining  sulolaviy  va  muhim 

siyosiy markazidir. U keng dehqonchilik vohasining markazi bo‗lishi bilan birga 

astronomik  kuzatishlar  olib  boriladigan  rasadxona  va  dafn  marosimlari  hamda 

afsonaviy  qaxramon  Siyovush  va  suv,  hosildorlik  ilohasi  Anaxitaga 

bag‗ishlangan  diniy  marosimlar  o‗tkaziladigan  ibodatxona  vazifasini  ham 

bajargan  deb  hisoblanadi.  Qo‗yqirilganqal‘a  eramiz  boshlarida  yuz  bergan 

o‗zaro sulolaviy urushlar jarayonida vayron etilgan.