“ishlab chiqarishda buxgalteriya hisobi” kafedrasi

Mavzu boyicha asosiy tushunchalar.
1. Jaxon xujaligi-xalqaro iqtisodiy munosa-batlar tizimi va ularning amalga oshirib borishi vositalarining bir butunligi.
2. Jaxon xujaligi rivojlanish qonuniyatlari-
ishlab chiqarishni baynalminallashuvi, xalqaro mex-nat taksimotini chukurlashib va ixtisoslashib borishi, turli mamlakatlar iqtisodiy tarakkiyot darajasini bir-biriga yakinlashib borishi.
3. Xalqaro iqtisodiy Tashqilotlar-davlatlararo iqtisodiy munosabatlarni uzaro muvofiklashtiruvchi tartibga soluvchi va boshkaruvchi Tashqilotlar.
4. Xalqaro mexnat taksimoti-ixtisoslashuv, ya’ni ma’lum turdagi mexnat va ishlab chiqarish turiga ixtisoslashuvi.
5. O’zbekistonning jaxon mexnat taksimotidagi o’rni. Rivojlangan mamlakatlarga xos jaxon bozorining doimiy ishtirokchisi darajasiga etish uchun jaxon mexnat taksimotidan ma’lum uringa ega bulishi kerak.
6. Jaxon banki tarkibiy kismlari: Xalqaro Rivojlanish va Tiklanish banki, Xalqaro Moliyaviy Korporatsiya , Xalqaro Rivojlanish Assotsiatsiyasi, Investitsiyalarni Kafolatlash Xalqaro Assotsiatsiyasi.
7. Iqtisodliy rivojlanish darajasiga karab davlatlar kuyidagicha turkumlanadi: yukori darajada rivojlangan, rivojlangan va rivojlanayotgan.
NAZORAT SAVOLLARI

1. 
   Xalqaro iqtisodiy intеgratsiyani turlari .
   
2. 
   Еvropa iqtisodiy hamkorligi va uning vazifalari.
   
3. 
   Xalqaro iqtisodiy Tashqilotlar .
   
4. 
   Xalqaro iqtisodiy xavfsizlik tizimining yaratilishi .
   
5. 
   O`zbеkistonga chеt el kapitalini jalb qilish .
   
6. 
   Jahon xo`jaligida O`zbеkistonning tutgan o`rni .
   

27-Mavzu: Jaxon bozori va xalqaro savdo
Kapitalning xalqaro xarakati.
REJA:


1. Jaxon bozorining moxiyati.
2. Jaxon bozori amal kilish mexanizmi.
3. Jaxon bozorining xususiyatlari.
4. Kapital xalqaro migratsiyasi va transmilliy korporatsiyalar.
Jaxon bozorining moxiyati. Jaxon bozori xalqlar davlatlar O’rtasida yuz beradigan iqtisodiy voke’lik bulib mavjud bozor shakllari ichida keng xajmi va yukori darajalisidir. Jaxon bozori xalqlar O’rtasidagi barcha aloqalar turining muximi bulib, uning shakllanishi Tashqi savdoning tarakkiy etishi natijasidir.
Jaxon bozorini shakllanishi uchun uziga xos iqtisodiy sharoit mavjud bulishi shart. Bu esa iqtisodiy taraqqiyotini ma’lum darajasidagina yaratiladi.
Jaxon bozorining xozirgi davrdagi amalga oshiruvchilari va unda asosiy rol uynovchilar mamlakatlar va ularning davlatlaridir. Chunki mazmunan jaxon bozori mamlakatlar O’rtasidagi bozordir. Shuning uchun xam buning Tashqilotchilari va ishtirokchilari avvalo, davlatlardir. Lekin jaxon bozori ishtirokchilari bu bilan chegaralanib bulmaydi. Chunki bunda bevosita davlatlarning uzi bilan birga ular nomidan vakillari xam katnashadilar.
Bu bozorning uziga xos xukukiy tomonlari mavjud bulib, barcha mamlakatlar uchun majbur bulgan umumiy talablar boyicha xarakat kiladi. Buning asosida tenglik mustakillik erkin tijorat xarakatini ta’minlash zarurati bor. Chunki bu narsalar jaxon bozorining rivojida ishtirokchilarning faolligini oshirishga undaydi va kafolatlaydi. Jaxon bozori ishtirokchilari asosan boshka mamlakat xududida xarakatda bulganligi tufayli ular albatta tenglik, mustakillik ta’minlagna xoldagina samarali ish tutishlari mumkin. Jaxon bozoridagi muxit xalqaro aloqalar xukukiy asosi tarkibiga kiradi.
Jaxon bozoridagi ishtirokchilar faoliyati umumiy, kupincha ikki mamlakat O’rtasida bevosita kelishuv asosida amalga oshishi mumkin. Tashqi savdoda mamlakatlar manfaati katta urin egallaydi va bu xar bir davlatning boshkasi bilan olib boradigan savdo xajmi, kulami, rivojida uz ifodasini topadi. Bu ayniksa iqtisodiy kurshov yoki imtiyozli savdo kabi siyosatlarda uz aksini topadi
Jaxon bozorida xar mamlaktning egallagan o’rni, uning iqtisodiy, siyosiy xarbiy mavkelariga boglik. Ularning ichida eng axamiyatlisi iqtisodiy tarrakkiyot darajasi ishlab-chiqarish rivoji ya’ni xalqaro rakobat kurashidagi bardoshliligi darajasidir. Boshka mamlakatlar uchun xaridorgir tovardlar kuplab ishlab- chikarilsa, xalqaro bozorda yul ochiladi, uz rakiblariga nisbatan ustun xolatda buladi.
Uz ishlab chiqarishini chet mamlakatlar iqtisodiy ta’siridan ximoya kilish uchun mamlakatlar ayniksa, rivojlanayotgan mamlakatlar ugridan tugri chet tovarlari savdosini takiklash va chegaralash siyosatini kullaydilar, bir kancha iqtisodiy mexanizmlarni ishlatadilar. Bular ichida eng ta’sirchan moslashvchi mexanizm boj tizimida, bundan okilona foydalanilsa, Tashqi savdoni tartibga solishda va uz tadbirkorlarini ximoya kilishda yaxshi kurol bulib, juda kul keladi. Bojni kullash tufayli chet tovarlari uchun yaxshi sharoit xam yaratish mumkin, yoki uni chegaralash, xatto takiklash mumkin.
Jaxon bozori rivoji uchun infrastruktura katta axamiyat kasb etadi. Bularning eng muximlari banklar, transport, aloqa, axborot kabilardir. agar bular yaxshi tarakkiy etgan bulsa, bozor avj olib, kengayaveradi, chet tovarlar okimi kupayaveradi.
Yuklar tovarlarni tashish maxsus transport Tashqilotlari zimmasida bulib, unga turli transport xillari jalb etiladi: xavo, suv, temir yul va avtomobil transportlari. Eksport tovarlar barcha mamlakatlar transportlarida tashiladi.
Pul tulov xisob kitoblari bank muassasalari tomonidan bajarilib, ular maxsus banklar bulishi majbur emas. Moliyaviy operatsiyalardan eng muximi tovarlar sugartasidir. Bu bilan maxsus sugO’rta biznesi muassasalari shugullanadi. Agarda mamlakat Tashqi savdo infrastrukturasiga ega bulmasa, kushimcha kiyinchiliklar duch keladi. Chunki chet davlat infrastrukturasidan katta kushimcha xarajatlarni talab kiladi, ya’ni boshka mamlakatlar transporti, sugO’rta, biznes, bank muassasalari savdo kampaniyalari xizmatlari uchun kup mikdorda xak tulash kerak buladi.
Jaxon bozori moxiyatining eng muxim tomonlaridan biri tovarlar uchun yukori standart belgilanishi va yangi texnologiyaning ta’siridir. Jaxon bozorida faol ishtirokchi sifatida urin olishning eng muxim sharoiti va talabi yukori sifatli tovar ishlab chiqarish, boshka mamlakatlar xalqlari talabini kondira oladigan tovarlar bilan chikishdir.
Jaxon bozorining muxim afzalligi yangi texnologiya bilan boglikdir. Tovarlarning yukori darajali ishlab chiqarish sharoitida yaratilishi ularning rakobatga bardosh berish xaridorgirlik xususiyatlarini oshiradi. Shuning uchun bunday ishlab chiqarish egalari tadbirkorlar tuxtovsiz texnologiyani yangilash, yangi texnika asosida mashina va mexanizmlar hamda unga mos mexnatni Tashqil etish va boshkarishning yangi usullarga katta e’tibor beradilar va uzlarida kullaydilar.
Jaxon bozorida ishtirok etish darajasi umumiqtisodiy tarakkiyot, avvalo ishlab chiqarish darajasini belgilab beradi. Agar kuchli Iqtisodiyot va ilgor ishlab chiqarishgina mamlakatning jaxon bozoridagi o’rnini belgilab bersa, jaxon bozori xam uz navbatida bu mamlakat taraqqiyotiga shunchalik ijobiy ta’sir kursatadi.
Axoli turmush darajasini kutarish maksadida ilgor rivoj topgan Iqtisodiyotni yaratishda jaxon bozorini axamiyatini tugri tushunish va bu yulda bor imkoniyatlardan foydalanish O’zbekiston Respublikasi oldidagi muxim vazifalardan biridir.
2. Jaxon bozori amal kilish mexanizmi. Xalqaro iqtisodiy aloqalarning shakllari turli tuman bulib; kapital kuyish, mexnat va boshka resurslar yuzasidan buladigan munosabatlarni uz ichiga oladi.
Xalqaro Iqtisodiy Aloqalarda savdo etakchi urin tutadi. Xozirgi davrda u jaxon iqtisodiy taraqqiyotining muxim shartiga aylangan bulib, jaxon bozorini yuzaga keltirdi. Dunyodagi xar bir mamlakat uzining iqtisodiy tarakkiyot darajasi va ixtisoslashuvi xususiyatlariga muvofik bu bozorda ishtirok etadi. Jaxon bozori xalqaro mexnat taksimotga asoslangan , davlatlararo oldi-sotdi munosabati bulib uning ob’ekti turli tovarlar xizmatlar kapital ish kuchi va boshkalardir. Jaxon bozorida tovar savdosi milliy bozordan fark kilgan xolda ishlab chiqarishning mamalakatlararo ixtisoslashuviga va shunga muvofik uzaro ta’sir etkazib berish zarurligiga asoslanadi. Shuning uchun uni tovar assortimenti cheklangandir. Asosan asbob-uskuna, neft, kumir, gaz, metall, paxta, choy, kofe, va xokazolardir. Uning sub’ekti xam cheklangan bulib, asosan jaxon bozoriga xos infrastrukturalar orkali amalga oshiriladi. Ular xalqaro tovar birjalari, fond birjalari , banklar auktsionlar, moliya-sugO’rta, savdo koipaniyalari va ishga yollovchi firmalardir. Jaxon bozoridagi savdo-sotik tovar ishlab chiqarish xarajatlarining mamlakatlararo farkiga, undagi mutlok va insoniy afzalliklariga asoslanadi.
Shunga muvofik muayyan mamlakat uchun muayyan tovarning importi yoki eksporti foydali bulishi mumkin . Buni tovarning milliy ishlab chiqarish xarajati yoki Qiymati jaxon bozori baxosidan past yoki yukori bulishi belgilaydi. Tashqi savdoda aktiv savdo balansi, import eksport tarkibi muxim axamiyatga ega. Rivojlangan davlat eksporti kun va tayyor sanoat maxsuloti bulsa rivojlanmaganlarnigi kam xom ashyodan iborat buladi. Importda aksi . Jaxon bozorida baxolar tovarlarning xalqaro kimmatiga asoslangan bulib, xalqaro talab-taklif va rakobat ta’sirida shakllanadi. Biror tovarlar talab-taklifida ayrim tovarlarning monopol mavkei, muxim rol uynaydi. Masalan: paxta, neft fakat sanokli davlatlar tomonidangina sotiladi .Shuning uchun jaxon bozori narxlari shakllanishda asosiy tomon talab bulib, taklif ta’siri kuchsiz buladi va asosan noyob tovarlarning baxosi usishiga moyildir.
Xalqaro xarajat darajasi talab va taklif sharoatida tovarga kup mexnat sarf kilgan va sifati jaxon talabidan past bulgan mamlakatlar jaxon bozorida rakobat kilolmaydilar. Xarajati O’rtacha boynalminal daromaddan kam bulgan va bozorbop bulagnlar esa Jaxon bozoriga rakobatbardosh buladi va kuprok kuprok foida oladi.
Demak, jaxon yuozoridadagi savdo sotik buladigan foida shu tovar xarajatining milliy va baynalminal darajai O’rtasida gi tafovutdan iboratdir. Uni kamaytirishning asosiy yuli ishlab chiqarish samadorligini ilgor texnika, texnologiya va malakali mexnat asosida ustirib ishlab chiqarish va muamola xarajatlarini kamaytirish maxsulot sifatini kutarish va Tashqi savdo xizmatini yaxshilashdir. Mamlakatlar jaxon bozorida uz mavkeini mustakamlash, boshka davlatlarni uz manfaatiniga buysindirish, rokobat kobiliyatini kuchaytirish maksadida birlashib ish tutadilar.
Xozir jaxonda 9ta yirik savdo bloki mavjud.
1. ES, (Avstriya, Germaniya, Buyuk Britaniya, Frantsiya, Italiya, Portugaliya, Irlandiya, Ispaniya, Daniya, Finlandiya, Shvetsiya, Belgiya, Niderlandiya, Gretsiya, Lyuksemburg)
2. Erkin savdo boyicha iqtisodiy Amerika kelishuvi . (NAFTA); AKSH, Kanada, Meksika.
3. Erkin savdo boyicha Evropa Assotsiatsiyasi. (EAST) (Islandiya, Norvegiya, Shveytsariya, Lixtenshteyn).
4.Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy xamkorligi (Avstraliya, Bruney, Malayziya, Singapur, Tailand, Yangi Zelandiya, Yangi Gvineya, Yaponiya, Indoneziya, Filipin, tayvan, Gong-Kong Janubiy Koreya Xitoy, Kanada, AKSH, Chili ).
5) MERKOSUR Braziliya, Argentina, Urugvay, Paragvay ).
6) Janubiy Afrika rivojlanish Komiteti. ( Angola, Botsvana, Lesoto, Malaviya, Mozambik, Namibiya, Janubiy Afrika. Respublikasi, Tanziya Zimbabve).
7) Garbiy Afrika Iqtisodiyot va Valyuta Ittifoki, (Burkina-Faso, Nigeriya, Togo, Senegal, Benin, Mali).
8) Janubiy Osiyo Regional xamkorlik Assotsiatsiyasi, (Xindiston, Pokiston, Shrilanka, Bangladesh Napal).
9) And pakti, ( Venesuella, Kolumbiya, Ekvodor, Peru, Boliviya ).
Birlashmalar chegaralarini olib tashlash, bir xil pul birligi kiritish, boj olishni yuk kilib, yagona bozorni Tashqil etish amalga oshirmokdalar. Osiyo, Amerika, Sharkiy Evropa bozorlarida birgalikda xarakat kilish kabi muxim iqtisodiy vazifalarni amalga bajarmokdalar.

1.