O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi sh. Shodmonov, T. Jo'Rayev

 
Asosiy adabiyotlar
1. Karimov I.A. O'zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo'lida. T., 
«O'zbekiston», 1995. 
2. Makkonnell K., Bryu S. «Ekonomiks», 4 M.; Respublika, 1992. Gl. 4 
3. O'lmasov A., Sharifxo'jayev M. Iqtisodiyot nazariyasi (darslik). T., «Mehnat», 1995. 
4. Shishkin A.F. Ekonomicheskaya teoriya. Uchebnoye posobiye dlya vuzov. 2-ye izd.: V 2 
kn. M.: «Vlados», 1996. Gl. 21. G
5. Borisov YE.F. Ekonomicheskaya teoriya. Uchebnik. - M.: Yurist, 1997. G. 
6 Sajina M.A., Chibrikov G.G. Ekonomicheskaya teoriya. Uchebnik dlya vuzov. - M.: 
«Izdatel'skaya gruppa NORMA - INFRA * m, 1998. Gl. 5. 
 
Qo'shimcha adabiyotlar.
1 O'lmasov A. Iqtisodiyot asoslari. T.: Mehnat, 1997. 5 bob. 
2 Shodmonov SH., Jo'rayev T. Iqtisodiyot nazariyasi fanidan test savol-javoblari. T.: DITAF. 1998, 

---

28-31 betlar. 
3. Obщaya ekonomicheskaya teoriya. M. «Promo-Media», 1995. 
4. Ekonomicheskaya teoriya. Uchebnik pod.red. I.P. Nikolayevoy. - M.: «Prospekt», 1998. Gl. 
7,8,9. 
5. I.P. Nikolayev. Ekonomicheskaya teoriya. Uchebnik. - M.: «InoRus», 1998. Gl. 9,10,11. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
IX. ISH HAQI VA MEHNAT MUNOSABATLARI 
 
Ma'ruza rejasi 
 
1. Yaratilgan mahsulot va daromadlarning taqsishanit tamoyillari.
2. Ish haqining iqtisodiy mazmuni.
3. Ish haqini tashkil etshi shakllari va tieimlari.
4. Mehnat munosabatshrining itstisodiy mazmuni va kasaba uyushmalarining roli.
 
1-§. Yaratilgan mahsulot va daromadlarniig
taqsimlanish tamoyillari 
Ish haqining mazmunini to'g'ri tushunib olish uchun eng avvalo yaratilgan milliy 
mahsulotning taqsimlanish prinsiplari to'g'risida tasavvurga ega bo'lish lozim. Mamlakatda ishlab 
chiqarilgan mahsulotning (tovar va xizmatlarning) taqsimlash prinsiplari bo'yicha turlicha 
nazariyalar mavjud. Bozor iqtisodiyotiga doir adabiyotlarning ko'pchiligida «uch omil» deb 
atalmish nazariya keng tarqalgan. 
Bu nazariyaning asoschililaridan biri fransuz olimi J. B. Sey «ishlab chiqarishning uch 
omili» degan g'oyani ilgari surib, unda tovarlarni ishlab chiqarishda mehnat, yer va kapital bab 
barobar qatnashadi, ular hamma daromadlar manbaidir va binobarin daromadlar ham shu omshshar 
o'rtasida taqsimlanadi deb ko'rsatadi. 
Uning bu g'oyasi amerikalik iqtisodchi olim J. B. Klark-ning qo'shilgan omil (keyingi 
qo'shilgan kapital yoki ishchi) unumdorligi degan g'oyasiga asos bo'lib xizmat qiladi. J. B. Klark 
o'zining «Boyliklarning taqsimlanishi» nomli asarida yaratilgan boylik uchchala omil o'rtasida 
ularning har biri yaratgan mahsulot miqdoriga (ya'ni unumdorligiga) qarab taqsimlanadi deb 
ko'rsatdi. 
Sey va Klarklarning g'oyasidagi ijobiy tomoni quyidagylardan iborat: 
a) kapital, yer va ishchi kuchi (jonli mehnat)ning har uchchalasi tovar yoki xizmatning 
nafliligini yaratishda qatnashishi ko'rsatiladi; 
b) yaratilgan naflilik miqdori bilan bu uchchala omshshing miqdori va unumdorligi o'rtasida 
boshiktshk mavjudliga, agar bu uchchala omil bir-birita mos ravishda miqdor va sifat jixatidan 
oshsa, tovarlar va xizmatlar hajmi ham ko'payshpi asoslanadi. 
Ammo bu g'oyalarning kamchiligi ham mavjud bo'lib, ular dozirgi bozor iqtisodiyoti 
sharoitiga to'gri kelmaydi. 
1. Sey va Klark tovar va xizmatlarda gavdalangan mehnatning ikki yoqdama xarakterini va 
undan kelib chiquvchi tovarning ikki xil xususiyatini tushunmaganliklari tufayli kapital va yer tovar 
nafliligini yaratishda qatnashsada qiymat yaratmasliklarini ular faqat eskirishiga teng, ya'ni 
zdortizatsiya ajratmalariga teng qiymatni yangi tovarga donli mehnat ta'sirida o'tkazishini, yangi 
qiymat esa faqat jonli mehnat tomonidan yaratilishini ko'rsatib berolmagan. 

---

2. Klark tomonidan yaratilgan qo'shilgan mehnat unumdorligining kamayib borish qonuni 
turli omillarning bir-biriga mosligi ta'minlanmagan, ko'r-ko'rona xarajatlar shirib borilgan hamda 
ilmiy-texnika taraqqiyoti mutlaqo to'xtab qolgan davrga (holatga) mos kelib, hozirgi zamon 
rivojlangan bozor iqtisodiyoti sharoitiga to'g'ri kelmaydi. 
3. Sey va Klark aytganlaridek, hozirgi davrda yaratilgan (boylik, to'g'rirog'i milliy 
mahsulotning hammasi bu uchala omilning miqdori va unumdorligiga qarab taqsimlanmaydi, balki 
uning amortizatsiya ajratmalari, markazlashgan fondgar tashkil qilingandan qolgan qismi shu 
omillarga qarab uning egalari o'rtasida taqsimlanadi. 
Sey va Klarklardan tashqari ayrim oqishar, masalan Lassolchilar Mehnat hamma boylikning 
va madaniyatniig manbayidir, shuning uchun hamma daromad jamiyat a'zolari o'rtasida teng 
taqsimlanishi zarur deb ko'rsatadilar. 
Lassolchiiar, birinchidan boylik faqatgina mehnatning natijasi bo'lmasdan, uni yaratishda 
yer (tabiat) va kapital qatnashishini, ya'ni uning nafliligi har uchala omil natijasi ekanligini 
unutdilar. 
Ikkinchidan, ularning yaratilgan mahsulotni hamma jamiyat a'zolari o'rtasida teng 
taqsimlash zarur degan g'oyasi mutlaqo noto'g'ri bo'lib, bunday holatda mahsulotni ko'paytirishga 
ishlab chiqaruvchilar o'rtasida hyech qanaqa qiziqish bo'lmasligini o'z-o'zidan tushunarlidir. 
Keyinchalik sobiq sotsialistik mamlakatlarda, jumladan sobiq SSSRda mahsulot va daromadlar 
davlat qo'lida bo'lib, mehnatning miqdori va sifatiga qarab taqsimlanadi degan g'oya hukmron 
bo'ldi. Lekin uning talablari bajarilmadi. Davlat, partiya xo'jalik rahbarlari yaratilgan mahsulotning 
ko'pchilik qismini o'z xohishlaricha, davlat foydasiga taqsimlardilar va turli yo'llar bilan o'zlashtirib, 
undan foydalandilar, shu vaqtning o'zida mehnatkash o'z mehnatining miqdori, sifat va 
unumdorligiga yarasha haq ola olmadilar. 
Mana shu yuqoridagi aytilgan nazariy fikrlarni va amalii tajribalarni hamda hozirgi davrda 
bozor iqtisodiyotiga o'tishdagi mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar 
talablarini hisobga olib, yaratilgan mahsulotna taqsimlashning asosiy yo'nalishlarini ko'rsatshpga 
harakat qilamiz. 
a) umuman olganda mahsulotni, binobarin daromadlarnm taqsimlash ham doim bir xil 
bo'lmay, balki shu davrda amad qilib turgan iqtisodiy munosabatlar tizimiga, jumladan mulkchilik 
munosabatlariga bogliq bo'ladi. Ishlab chiqaripshing moddiy shart-sharoitlari, ya'ni kapitalga 
mulkchilikning turli shakllari mavjud bo'lgan, yerga esa davlat mulki bo'lib turgan sharoitda 
yaratilgan milliy mahsulot mulk egalari (davlat, jamoa, xususiy, shaxsiy) va ishchi kuchining egasi 
bo'lgan ishchi-xizmatchilar o'rtasida taqsimlanadi. 
Bunda albatta umum mamlakat manfaatlarini ko'zlab ish olib boruvchi Davlat ixtiyoriga 
daromadlarning bir qismi kelib tushadi; 
b) milliy mahsulotdan eng avvalo shu mahsulotni yaratishda qatnashgan ishlab chiqarish 
vositalarining qiymati, aniqrog'i, amortizatsiya summasi ajratib qo'yiladi, chunki bu summa asosiy 
ishlab chiqarish vositalarini (asosiy kapitalni) qayta tiklash uchun zarurdir; 
v) undan keyin turli xil tabiiy ofat, ish tashlash va boshqa turli xil hodisalarning ta'sirini 
bartaraf qilish, ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatishni o'z maromida to'xtovsiz olib borish uchun