О‘zbyekiston Ryespublikasi Oliy va О‘rta maxsus ta’lim Vazirligi

Savdoning nyeytral о‘sishi (neutral trade growth) — bu mamlakatlar о‘rtasida savdo shartining о‘zgarmagan holatida xalqaro savdo jismoniy hajmining ortishidir.


§ 2.4. Xalqaro savdoning yangi nazariyalari

Xalqaro savdoning masshtab samarasi modyeli

Umumiy iqtisodiy nazariyadan ma’lumki, ishlab chiqarish masshtabi kyengayib borgani sari tovarning tannarxi pasayib boradi.

Masshtab samarasi orqali ishlab chiqarish omillari bilan bir xil yoki dyeyarli bir xil ta’minlangan mamlakatlar о‘rtasidagi savdo tushuntiriladi. Masshtab samarasi orqali tyexnologik jihatdan bir biriga yaqin, hattoki bir xil tovar ishlab chiqaradigan mamlakatlar о‘rtasidagi savdoni ham tushuntirish mumkin.
Masshtab samarasi (economies of scale) – ishlab chiqarishning shunday rivojlanishiki, bunda omillar sarfining bir birlikka о‘sishi ishlab chiqarish bir birlikdan kо‘proqqa о‘sishiga olib kyeladi.
Buni quyidagi jadvalda kо‘rishimiz mumkin:


2.4.1.-jadval. Masshtab samarasi

Myehnat (soat)	4	5	6	7	8	9	10	11
Tovar (dona)	1	2	3	4	5	6	7	8
1 tovarga qilingan sarf	4.00	2.50	2.00	1.75	1.60	1.50	1.43	1.38

Masshtab samarsi mamlakatdagi tarmoq va korxonalarning raqobat bozoridagi hatti-harakati va faoliyat yо‘nalishlaridan kyelib chiqqan holda tashqi va ichki masshtab samaralariga ajraladi.

Tashqi masshtab samarasi butun tarmoqda ishlab chiqarish masshtabini о‘sishi natijasida firma doirasida tovar birligiga tо‘g‘ri kyeladigan xarajatlarning kamayishi.
Ichki masshtab samarasi firma doirasida ishlab chiqarish masshtabini kyengaytirish orqali tovar birligiga sarflanadigan xarajatlarning kamayishi.
Tashqi masshtab samarsi shuni nazarda tutadiki, har bir firmaning hajmi о‘zgarmagan holda bir xil tovar ishlab chiqaradigan firmalar soni ortadi. Odatda ushbu holatda bozor yetarli darajada raqobatbardoshligini saqlab qoladi, bu esa bu modyel asosidagi savdo qonuniyatlarini xalqaro savdoning klassik nazariyalariga yaqinlashtiradi, ya’ni eksportyorlar о‘zlari ta’sir kо‘rsata olmaydigan bozordagi narxda hoxlagan miqdorda tovar sotishlari mumkin.
Ichki masshtab samarasi esa ishlab chiqarish miqdori о‘zgarmagan holda tovar ishlab chiqaruvchi firmalar soni kamaygan holatni nazarda tutadi. Ushbu vaziyat aksariyat hollarda nosog‘lom raqobatni kyeltirib chiqaradi, ya’ni ishlab chiqaruvchilar о‘z tovarlari narxiga ta’sir kо‘rsata oladi va tovar narxini pasaytirish orqali sotish hajmini ortirishlari mumkin. Ichki masshtab samarasining ekstryemal holati sof monopoliya hisoblanadi.