Sanoat iqtisodiyoti va menejmenti

Aylanma mablag‘lardan samarali foydalanish ko‘rsatkichlari
 
Aylanma mablag‘lar aylanishini izo 
xlash uchun quyidagi qator ko‘rsatkichlar qo‘llaniladi: 
1. Aylanma mablag‘laning aylanish koeffitsienti – K
a
, sotilgan maxsulotni 
ulgurji narxida o‘lchangan xajmining aylanma mablag‘larning o‘rta-yilik qolidig‘i 
bo‘linmasiga teng, ya’ni: 
Bu erda: 
K
a
=M
s
/O‘
q 
so‘m); 
M
s
– ishlab chiqarish yoki sotilgan maxsulot xajmi (ulgurji narxi bo‘yicha, 
O‘
q
– aylanma mablag‘larning o‘rtacha-yilik qoldig‘i (bir aylanish davri 
uchun zarur bo‘lgan aylanma mablag‘lar miqdori, so‘m). 
K
a 
kvartal yoki yil mobaynida aylanma mablag‘lar to‘la doiraviy aylanish 
sonini yoki 1 so‘m aylanma mablag‘larga to‘g‘ri keladigan sotilgan maxsulot xajmini 
ko‘satadi. 
Masalan, sotilgan maxsulot xajmi 2000 mln so‘m, o‘rtacha-yillik qoldiq 400 
mln so‘m. Unda K
a
=2000/400=5, ya’ni yil mobaynida aylanma mablag‘laning 1 
so‘m, 5 marotaba aylangan. 

---

Bir aylanish davr uzunligi D quyidagicha aniqlanadi: 
Bu erda: 
D=T/ K
a 
demak 
K
a
=T/D 
T – davr vaqti (oy=30 kun, kvartal=90, yil=360); 
K
a 
– aylanish koeffitsienti, yoki 
D=(T*O‘
q
)/M
s 
Keltirgan misolda D=360/5=72 kun. 
yoki (360*400)/2000=72kun 
Aylanma mablag‘larning aylanish davri (D) qancha qisqa yoki aylanish soni 
(Ka) qancha ko‘p bo‘lsa (maxsulot xajmi o‘zgarmagan xolda), shunchalik aylanma 
mablag‘lar sarfi kamayadi, yoki bir aylanish doirasiga zarur bo‘lgan mablag‘lar 
xarakat tezligi oshsa, shunchalik aylanma mabaalardan samarali foydalangan 
xisoblanadi. 
YOki aylanish soni oshgan sari bir aylanish davriga zarur aylanma mablag‘lar 
miqdori o‘zgarmasa, unda yilik maxsulot xajmi ko‘payadi. 
Maxsulot xajmining ko‘payishi va aylanma mablag‘larning 1 aylanish davriga 
zarur bo‘lgan miqdorini tejalishi ishlab chiqarishning samaradorligini o‘sganidan 
dalolat beradi. 
Keltirilgan misolni ko‘raylik: 
D=72 kun, O‘
k
=400 mln so‘m, M
y
=2000 mln so‘m, K
a
=5. 
Aylanma mablag‘lar xarakat tezligini o‘sishi natijasida (tegishli chora- 
tadbirlar o‘tkazilgandan so‘ng) bir doiraviy aylanish davri 60 kunga teng bo‘ldi. 
U xolda K
a
=360/60=6 marotaba bo‘ldi. 
A)
Agar maulot xajmi o‘zgarmasa (M
y
=const), bir aylanish davriga zarur 
aylanma mablag‘lar miqdori FO‘s: 
O‘s=M/K
a
=2000/6=333,3 mln so‘m bo‘lib, ya’ni aylanma mablag‘lar tejalgan 
xajmi (

) - 

O‘
k
=400-333,3=64,67 mln so‘mni tashkil qiladi. 
B)
O‘
k
=const xolda Ka=6 bo‘lsa, u xolda M
y
=K
a
*O‘
k
=6*400=2400 mln 
so‘m, ya’ni yilning maxsulot xajmi (

). 

M
y
=2400-2000=400 mln so‘mga qupaygan. 
Aylanma mablag‘lar aylanish tezligini oshirish quyidagi yo‘llar bilan amalga 
oshiriladi: 
Ishlab chiqarish zaxiralarini xosil qilish bosqichida – iqtisodiy asoslangan 
zaxiralar normalarini joriy etish; xom ashyo, komlektli buyumlar, yarim 
fabrikatlar bilan ta’minlovchilarni iste’molchilarga yaqinlashtirish; 
Tugallanmagan 
ishlab chiqarish bosqichida – ITT (progressiv, ilg‘or 
texnologiya, texnikani joriy etish, ishlab chiqarish kimyolashtirish, 

---

chiqindisiz yoki chiqindi texnologiyalarni o‘zlashtirish va x.k.); sanoat 
ishlab chiqarishni tashkil qilish formalarini takomillashtirish; iqtisodiy 
raqobatlantirish tizimini takomillashtirish; moddiy resurslardan tejamli 
foydalanish; xaridorgar maxsulot ulushini ko‘paytirish va x.k. 
Muomala bosqichida – iste’molchilarni ta’minlovchilarga yaqinlashtirish; 
xisob tizimini takomillashtirish; to‘g‘ri aloqalar bo‘iycha zakazlarni 
bajarish natijasida sotilgan maxsulot xajmini ko‘paytirish; maxsulotni 
muddatidan ilg‘ori ishlab chiqarish; tejalgan materiallardan maxsulot 
ishlab chiqarish; maxsulotni tuzilgan shartnomalarga binoan ortilishiga 
kat’iy rioya qilish va x.k. 
Nazorat savollari. 
1.Aylanma mablag‘larning mohiyati va tarkibi nimadan iborat? 
2.Aylanma fondlar va muomala fondlar tarkibi. 
3.Aylanma mablag‘larning normalanishi va hosil bo‘lish manbalari. 
4.Aylanma mablag‘larning aylanishi. 
5.
Aylanma mablag‘larning aylanish tezligi koeffitsienti. 
6.Aylanish tezligi koeffitsienti o‘sishining iqtisodiy samaradorligi. 

---