Suv xo’jaligini tashkil etish va boshqarish” fakulteti

10. Moliyaviy natijalar va foydani taqsimlashni hisobga olish.

Hisobot - korxona, birlashma, uyushma, konsem, korporatsiya, aksiyodorlik jamiyati va shu kabilaming o'tgan vaqt ichidagi ishlari natijalari va sharoitlari to'g'risidagi ma'lumotlar majmui bo'lib, u xo'jalik faoliyatini tahlil, nazorat qilish va boshqarish maqsadida tegishli subyektlarga topshiriladi. Hisobot axborotlari sotilgan mahsulot, ish va xizmatlar, ulaming ishlab chiqarish xarajatlari, xo'jalik mablag'lari va ulaming tashkil bo'lish manbalari, ishlaming moliyaviy natijalari, soliqqa tortish va dividendlar to'g'risidagi ma'lumotlami o'z ichiga oladi. Moliyaviy hisobot alohida mustaqil korxona bo'lishi yoki xo'jalik yurituvchi korxonalaming uyushgan guruhiga kirishidan qat'i nazar, bajaradigan va subyektga ta'sir ko'rsatuvchi moliyaviy voqealami va muomalalami ko'rsatish usuli hisoblanadi. Moliyaviy hisobotIaming maqsadi korxonaning moliyaviy ahvolidan, uning faoliyatidan va uning pul mablag'lari harakati bo'yicha ma'lumot· berishdan iborat bo'lib, u foydalanuvchilaming keng guruhiga iqtisodiy qarorJar qabul qilishlari uchun zarurdir. Moliyaviy hisobot xo'jalik muomalalari xususiyati va mohiyati jihatidan ulami guruhlarga tuzilmaviy birlashtirish natijasi hisoblanadi. Umumlashtirish va tasnif qilish jarayonining yakuniy bosqichi bu turkumlarga ajratilgan juda qisqa axborotni taqdim etishdir, chunki moliyaviy hisobotlar band sifatida va izohlarda berilgan bo'ladi. Moliyaviy hisobotIar, shuningdek, korxona imkoniyatIarini rahbariyat tomonidan boshqarilishini amalga oshirish natijalarini ham ko'rsatadi. «Buxgalteriya hisobi to'g'risida»gi Qonunning 16-moddasiga binoan moliyaviy hisobotda quyidagi axborot bo'lishi kerak: - investitsiya qarorlari va kreditIar berish to'g'risida qarorlar qabul qilishda kerak bo'ladigan axborot; - subyektning bo'lajak pul oqimlarini baholashda foydali axborot; - subyelctga berilgan resurslar, majburiyatIar va ulardagi o'zgarishlar to'g'risida axborot. Yuqorida aytib o'tilgan axborotIardan tashqari, moliyaviy hisobotda batafsilroq ma'lumotlar ham beriladi. I-BHMAga asosan, moliyaviy hisobotlar foydalanuvcbilarga pul mablag'lari harakati oqimini taxrnin qilishga yordam beradigan, korxonaning mulki va ixtiyoridagi resurslari to'g'risida quyidagi ma'lumotlarni o'z ichiga olishi lozim: - korxonaning nazorati ostida bo'lgan aktivlar haqida; - korxonaning passivlari haqida; - korxonaning taqsimlanmagan daromadi, korxonaning bir davrdan boshqa davrga o'tishdagi iqtisodiy irnkoniyatlari va majburiyatlaridagi o'zgarishlar haqida; - pul mablag'larining harakati haqida. Ushbu ma'lumot moliyaviy hisobotlardan foydalanuvchilar uchun korxonaning dividendlarni va foizlami to'lash, shuningdek, majburiyatlari bo'yicha muddati kelgan to'lovlami to'lash irnkoniyatini baholashda foydali bo'ladi. Moliyaviy hisobotning shakllanishi qisqa vaqtda, hisobot davri muomalalari tugagandan so'ng ro'y beradi va korxonadan professional buxgalteriya bilimlari va ko'nikmalaridan tashqari, qo'shimcha ma'lumotlar tuzish (izohlar, tushuntirishlar) ketma-ketligiga rioya qilishni talab qiladi. Q'zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya hisobi to'g'risida»gi Qonuniga muvofiq, yillik moliyaviy hisobot quyidagi shakllardan iborat bo'lishi shart: - buxgalteriya balansi - l-shakl; - moliyaviy natijalar to'g'risida hisobot - 2-shakl; - asosiy vositalar harakati to'g'risida hisobot - 3-shakl; - pul oqirni to'g'risida hisobot - 4-shakl; - xususiy kapital to'g'risida hisobot - S-shakl; - eslatmalar, hisoblar va izohlar. Moliyaviy hisobotlaming izohlari tushuntirish xati ko'rinishida muntazam ravishda tartibga solinadi. Izohlardagi ma'lumotlar taqdim etilgan moliyaviy hisobotning har bir tegishli bandi ko'rsatilgan holda berilishi kerak. Moliyaviy hisobotlar tayyorlash va buxgalteriya hisobining o'ziga xos siyosati asoslari to'g'risidagi ma'lumot moliyaviy hisobot izohlaridan oldin alohida hisob ko'rinishida berilishi kerak. Moliyaviy hisobotga beriladigan tushuntirish yozuvida eng karnida lozu"n bo'lgan zaruriy ma'lumotlar buxgalteriya hisobining har bir aniq andozasining «Ochib berish» bo'lirnida keltiriladi. «Buxgalteriya hisobi to'g'risida»gi O'zbekiston RespubJikasi qonuniga binoan: l. Barcha korxona va muassasalar uchun hisobot yili l-yanvardan 31-dekabrgacba bo'lgan davr hisoblanadi. 2. Yangi tashkil etilgan korxona va muassasalar uchu birinchi hisobot yili bo'lib ular yuridik huquqiqa ega bo'lgan sanadan shu yilning 31dekabrigacha bo'lgan davr hisoblanadi. l-oktabrdan keyin tashkil etilgan (tugatilgan, qaytadan tashkil etilgan korxonalar va ulaming strukturaviy bo'linmalari asosida tashkil etilganlardan tashqari) korxonalar uchun ulaming yuridik huquqiqa ega bo'lgan sanadan keyingi yilning 31dekabrigacha bo'lgan davrni birinchi hisobot yili deb hisoblashga ruxsat beriladi. 3. Korxonalar choraklik va yillik buxgalteriya hisobotlarini O'zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi tomonidan belgilangan muddatlarda topshiradilar.
Moliyaviy hisobotlar tuzish uchun foydalaniladigan o'ziga xos hisob yuritish siyosatiga qo'shimchalarda foydalanuvchilar uchun moliyaviy hisobotlarda foydalaniladigan baholaming asosi (dastlabki qiymat, joriy qiymat, sotish qiymati, diskont qiymati va boshqalar)ni bilish juda muhim hisoblanadi. Bu tamoyiUar ko'p hollarda uzluksizlik va hisoblash tamoyillari bilan o'xshash bo'lib, ular moliyaviy hisobotni tuzish asosini tashkil qiladi. Vlar bu tamoyillardan ba'zi holatlarda baholashlaming asoslari o'rtasida tanlov mavjudligi bilan farq qiladi. Moliyaviy hisobotda korxona hisob yuritish siyosatini ales ettirish paytida quyidagilarga alohida e'tibor qaratishi lozim: - daromadning ales ettirilishi; - konsolidatsiya tamoyillari; - faoliyat turlarining uyg'unligi; - qo'shma faoliyat; - moddiy va nomoddiy aktivlarni va ulaming eskirishini ales ettirish; - jalb qilingan mablag'lar qiymatini kapitalizatsiya qilish; - kapital qo'yilmalar; - investitsion mu1k; - moliyaviy investitsiyalar harnda moJiyaviy aktivlar; - ijara; - tadqiqotlar va rivojlanish bilan bog'liq xarajatlar; - tovar-moddiy zaxiralar; - soliqlar hamda muddati kecbiktirilgan soliqlar; - zahiralar; - ishchi va xizmatchilami ushlab turish xarajatlari; - chet el valutasini o'tkazish; - inflyatsiya hisobi; - hukumat subsidiyalari. Xo'jalik yurituvchi subyekt moliyaviy hisobotning izohlarida, hisoblarida va tushuntirishlarida daromadlar va xarajatlami daromadlar, xarajatlar va faoliyat turlari tahlilini guruhlashtirib ko'rsatishi kerak. Xo'jalik yurituvchi subyektlar moliyaviy hisobotlarining izohlari, hisoblari va tushuntirishlarida quyidagi ma'lumotlami ko'rsatishi lozim: - xo'jalik yurituvchi subyektning moliyaviy hisoboti va hisob siyosati asoslari uchun turli asosiy muomalalar va hodisalami tanlagani va qo'llanilgani to'g'risida ma'lumot taqdim etish; - BHMA talab qilgan, hech bir moliyaviy hisobotda aks ettirilmagan axborotni yoritish; - moliyaviy hisobotlarda aks ettirilmagan, lekin moliyaviy hisobotni aniq va haqqoniy taqdim etish uchun qo'shimcha tahlil axborotlarini taqdim etish. , Amaliyotda ko'pgina korxonalaming faoliyati ko'p qirrali bo'ladi hamda bu moliyaviy hisobotlardan foydalanuvchilar uchun iqtisodiy qarorlar qabul qilishda qiyinchiliklami keltirib chiqaradi. Yillik moliyaviy hisobotlar qo'shimcha ravishda tuziladigan moliyaviy sharhni o'z ichiga olishi kerak, chunki u korxonaning moliyaviy faoliyatini, moliyaviy ahvolini va ular duch kelgan asosiy noaniqliklami bartaraf etadi. Moliyaviy sharh korxona ma'muriyati tomonidan tuziladi. Bu sharh korxonaning moliyaviy ahvoli va moliyaviy faoliyatining asosiy belgisini, shuningdek, foydalanuvchi hisobot bilan tanishish jarayonida duch kelishi mumkin bo'lgan moliyaviy hisobotdagi noaniqliklami izohlab berishi va tushuntirib berishi lozim. Qo'shimcha ma'lumotlar: izohlar, eslatmalar va hisoblar korxona tomonidan maxsus shakllarda ham, shuningdek, ixtiyoriy ko'rinishda ham taqdim etiladi. Zaruriyat tug'ilganida statistik hisobotning shakllari moliyaviy hisobotga beriladigan qo'shimcha ma'lumotlar orqaIi zaruriy foydalanuvchilarga taqdim etilishi mumkin. Bundan tashqari, korxona rahbariyati qo'shimcha ma'lurnotlar sifatida subyekt doirasida ma'lumotlami taqdim etish shakli hisoblanuvchi jadvallar va ma'lumotnomalami taqdim etishi mumkin. Moliyaviy hisobotlar quyidagi asosiy identifIkatsiya rekvizitlarini o'z ichiga oladi: - korxonaning nomi, mulkchilik shakli, yuridik manzili, bo'ysunishi, identifIkatsion raqarni va korxonani bilish uchun kerak bo'lgan boshqa rekvizitlar; - alohida korxonalami yoki korxonalar guruhining moliyaviy hi sobotlarini qamrab olishi, ya'ni bu hisobot jamlangan yoki yagona bo'lishi kerak. Agar hisobot jamlangan bo'lsa, u holda barcha shakllarda «lamlanma» yoki «Subyektlar bo'yicha yakuniy» subyektlar soni ko'rsatiladi.