Urganch davlat universiteti bioinjeneriya va oziq-ovqat xavfsizligi fakulteti «biotexnologiya»

Nazorat savollar. 
1.
 
Bakteriyalarning hayot faoliyati qanday bo`ladi? 
2.
 
Vitamin aseton olishdagi hodisani tushuntiring?
 
3.
 
Bakteriofaglarni ishlab chiqarish maxsulotlariga tushish manbalari nimalar?

---

MA’RUZA № 13. 
Mavzu: Lizogeniya hodisasi. Bakteriyalarning fagga bardoshlilik 
xususiyati. 
Reja:
1.
 
Lizogeniya xodisasi. 
2.
 
Bakteriyalarning faglarga bardoshlilik mexanizmi. 
Tayanch atamalar:
Lizogeniya xodisasi, fag. 
Lizogeniya xodisasi
Lizogeniya xodisasi mikroorganizmlarni xamma sistematik guruxida keng 
tarqalgan.Birorta kulüturani ishonch bilan aytish mumkin emaski, bu lizogen 
bakteriya emas deb,xattoki undan fag ajratish mumkin bo‘lmagan taqdirda xam. 
Agar tadqiqotchi o‘ziishlaydigan kulüturasini lizogen deb qarasa xato qilmaydi. 
Lizogeniya xodisasining bakteriyalar orasida juda keng tarqalganligi tufayli 
bizto‘liq asos bilan ayta olamizki, bu xodisa mikroorganizmlar evolyusiyasining 
xozirgibosqichida tasodifiy bo‘lmasdan balki, tabiiydir. SHuning uchun ishlab 
chiqarishga fagtushish manbasining oldingi ikkitasidan farqli o‘loroq lizogen 
kulüturasi zavodda fagpaydo bo‘lishining muxim manba xisoblanadi va bu doimiy 
qutilib bo‘lmaydiganfaktordir. 
Ayrim vaqtlarda ishlab chiqarish sharoitida sanoat kulüturasiga qarshi 
lizogenkulüturasidagi fagdan boshqa yangi fag paydo bo‘lishi xam mumkin. 
Fermentasiyavaqtida zavod kulüturasini lizis qiladigan fag tashqaridan tushishi 
mumkin, natijadalizogen kulüturasi fagi genomi bilan atrofdan kirgan fag genomi 
o‘rtasida bakteriyaxujayrasida rekombinasiya (chatishtirilish) xodisasi ketadi va 
natijada yangi, oldingiikkitasiga o‘xshamagan uchinchi fag paydo bo‘ladi. U 
fermentyorlarga tarqaydi, natijadabakteriyadan olinadigan maxsulotning sifati 
buziladi yoki uni butunlay olib bo‘lmayqoladi. 
Ma’lumki, lizogen kulturalar o‘zining tarkibidagi mo‘tadil fagiga 
chidamlidir. Demak, mo‘tadil fag mutatsiya natijasida virulent fagga aylanganida, 
kulturaning lizisi amalga oshadi. Mo‘tadil faglarning virulent faglarga aylanishining 
mutasiya mexanizmi yaxshio‘rganilgan. Bunda mo‘tadil faglar DNK si operator 

---

maydonchasidagi nukleotidlar ketma-ketligini bakteriya xujayrasi sitoplazmasidagi 
oqsil repressor bilan muvofiqligi buziladi, natijada repressor fag DNK si 
replikasiyasini to‘xtataolmay qoladi, fag xujayraichida ko‘paya boshlaydi, ya’ni 
virulent xolatga o‘tadi. 
Ishlab chiqarishda kuzatilgan bakteriofaglarni asosiy xususiyatlarini bilish 
va ularnioldingi ma’lum fag xossalari bilan solishtirish zavodda faglarga qarshi 
kurashishningasosiy shartlaridandir. Umuman xar bitta amaliy va nazariy 
axamiyatga ega bo‘lgankulüturani lizogen xolati oldindan chiqarishga berilmasdan 
o‘rganilishi zarur, uningmo‘tadil fagi ajratilib uning xususiyatlari taxlil qilinishi 
kerak, shu bilan uni virulentmutant xosil qilishi ishlab chiqarishga bermasdan 
ma’lum bo‘lishi shart. 
Shu virulent mutanti ma’lum fagga (fagga bardoshli mutanti) oldindan 
amaliy axamiyatga ega bo‘lgan bakteriyani zavodga bermasdan olinishi kerak va 
mutantni fagga bardoshlilik mexanizmi o‘rganilishi zarur. Bakteriyalarning fagga 
bardoshlilik mexanizmi yaxshi o‘rganilgan. Bakteriyalarni ularga faol faglari bilan 
qo‘shib suyuq oziqa muxitida yoki agar-agar solingan qattiq muxit yuzasida 
o‘stirilganda fagga bardoshli bakteriya koloniyasi tezda ko‘rinadi. Uni bir necha 
marta qayta ekib (fagdan tozalash uchun) ma’lum bakteriofagga chidamli birqancha 
kultura koloniyalari olish mumkin. 
Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, koloniyalarning fagga bardoshlilik mexanizmi 
turlich bo‘ladi. Ayrim koloniyalar fagni adsorbsiya qilish qobiliyatini yo‘qotgan, 
boshqalari esa fag adsobrsiya bo‘lib xujayra ichiga kirgandan keyin uni u erda 
ko‘payishiga yo‘l bermaydi. Xujayra ichida fagning ko‘paymaslik sababi xam turli 
xil bo‘ladi: xujayra lizogenbo‘lganligi tufayli; sitoplazmada oqsil-repressor 
konsentrasiyasi kuchli bo‘ladi, bureprossor yuqorida aytib o‘tilganidek fag DNK 
sidagi operator qism nukleotidi bilanbirlashib uning replikasiyasiga yo‘l bermaydi; 
xujayrada ma’lum plazmida bo‘lishimumkin, plazmida o‘z maxsuloti bilan fag 
replikasiyasini sekinlashtiradi. 
Bakteriya ichida fagning ko‘paymaslik mexanizmining yana bittasi 
xujayrasitoplazmasida 
endonukleaza-restriksiya 
(restriktaza) 
fermentining 

---

bo‘lishidir (5).Ma’lumki, bu ferment fag DNK sini fragmentlarga parchalab yuborib, 
uningko‘payishiga to‘sqinlik qiladi.