Zbekiston respublikasi aloqa, axborotlashtirish va telekommunikatsiya


Fotografiya  hakidagi  taьlimotning  rivojlanishi



Download 1,05 Mb.
Pdf ko'rish
bet6/15
Sana13.10.2019
Hajmi1,05 Mb.
#23456
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   15
Bog'liq
zamonaviy oquv texnik vositalar va ulardan foydalanish metodikasi


Fotografiya  hakidagi  taьlimotning  rivojlanishi.  1984  yilning  7  yanva-  rida 
butun  dunyo  jamoatchiligi  fotografiya  ihtiro  kilinganligining  145  yilli-  gini 
nishonladi.  
Ma'lumki, bu ihtiro tarihi dakidagi birinchi fikrlar XIII asrda yashagan ingliz olimi 
Rodjer  Bekkon,  XV  asrda  yashagan  italiyalik  olim  Leonardo-da  -  Vinchi,  ingliz 
olimi  Porta  ishlarida  bayon  etilgan  optik  jarayonlarga  bagishlan-  gan 
tushunchalarda uz aksini topgan edi. Fizika tarihida Porta fotoapparat ih- tirochisi 
deb tanilgan.  
Rodjer  Bekkon  uzining  optikaga  doir  ishlarida  kurish  trubasini  yasash 
mumkinligini,  kuzoynak  vositasida  kishi  miyasida  anik  tasvir  sodir  bulishini 
ta'kidlagan bulsa, Da-Vinchi uz ishlarida Obskura kamerasi (lotin tilida ob- scura- 
korongi,  kamera-  uy  ma'nosini  beradi)  dakida  tushuncha  beradi.  Kichik  tir-  kish 
ochilgan  korongi  kuticha  devorida  teshikdan  tashkaridagi  buyumning  teskari 
tasviri (283-rasm) dosil bulishni tushuntirgan edik.  
1558  yilda  Obskura  kamerasi  takomillashtirilib,  uning  tirkishi  oldiga  yiguvchi 
linza  urnatish  bilan  buyumlarning  keskin  va  anik  tasvirini  namoyish  kilishga 
muvaffak  bulingan  edi;  shunday  kilib,  fotografiya  tarihini  1558  yil-  dan 
boshlangan deb disoblash hato emasdir.  

Franciyalik  olim  Fransua  Arago  1839  yilda  Franciya  Fanlar  akademiyasi-  ning 
yigilishida suzga chikib, kishilik tarihida birinchi bulib, optik-himiyaviy usul bilan 
rassom  Lui  Dagerr  tasvir  olishga  muvaffak  bulgani  dakida  habar  beradi.  Dagerr 
bilan birgalikda fotografiyani ihtiro kilish ustida Nisefora Nьens dam ishlagan.  
Rus  davaskor  himigi  A.P.  Bestujev-Ryumin  (1725  yilda)  temir  (II)  -  hlorid 
eritmasi yoruglikka sezgir ekanligini va yoruglik ta'siri tufayli uzgarib temir (SH)-
hloridga aylanganligi aniklanadi.  
1727  yilda  nemis  olimi  I.Shulьc  kumush  tuzi  yoruglik  ta'sirida  korayi-  shini  va 
yoruglik  spektrlari  tarkibi  kumush  katlamiga  turlicha  ta'sir  kursatishini,  ayniksa 
kumush  tuzlarining  ulьtrabinafsha  nurlar  ta'siri  ostida  uz  ranglarini  tez 
uzgartirishini kuzatganligini ma'lum kilgan edi.  
G.Devi  uz  tajribalarida  kumush  nitratga  karaganda  kumush-hlorid  yoruglikka 
sezgirligini isbotladi.  
Francuz  Lui  Jak  Dagerr  va  Jozef  Nisefor  Nьepslarning  kashfiyotlari  natijasida 
italiyalik  olim  Janbatista  Porta  yaratgan  fotografik  effektni  amalga  oshirish 
mumkin  buladi,  mana  shuning  uchun  dam  7  yanvar  1839  yil  foto-  grafiyaning 
yaratilgan kuni deb kabul kilinadi.  
Fotografiya tarakkiyotini kuyidagi davrlarga ajratish mumkin.  
Birinchi  davr.  Obskura  kamerasida  tasvir  olish  zamonlarini  disobga  olma- 
ganimizda, fotografiya kumush tuzlarida L.Dagerr tomonidan birinchi marta tasvir 
olishni ihtiro (1839) kilishi bilan boshlanadi.  
Fotoplastinkalarni  tayyorlash  uchun  L.Dagerr  fan  tarihida  birinchi  bulib,  amaliy 
usulni  tavsiya  kildi.  Bu  usulga  «Dagerrotip»  deb  nom  berilgan  edi.  Bu  usul 
shundan  iboratki,  silliklangan  kumush  plastinka  yoki  kumushlangan  mis  pla- 
stinkani  olib  korongi  uyda  yod  buglari  ta'sir  ettiriladi.  Buning  uchun  yod  kristali 
tuldirilgan  idish  plastinkalarning  sillik  tomonlari  tagiga  kuyib  kizdiriladi, 
buglangan yod plastinkaning kumush sirti bilan:  
2Ag+I2=2AgI  
kurinishdagi  reakciyaga  kirishib,  plastinka  sirtida  yupka  kumush  yodid  katlamini 
dosil kiladi.  
Shuning  uchun  yodli  kumush  «Dagorrotip»  pilastinkasining  yoruglikka  sez-  gir 
moddasi  deb  topildi,  shunday  usul  bilan  tayorlangan  plastinka  Obskura  ka- 
merasida  fotosuratga  olish  uchun  kullanila  boshlandi.  Yoruglik  taьsiriga  duch 
kelgan  kumush  yodid  metali  kumushga  aylanib,  plastinkada  buyumning  ochik 
bulma- gan tasviri dosil buladi, bunday tasvirni simob buglari bilan ochib yuborish 
mumkinligi  maьlum  buldi.  Plastinkaning  yoruglik  taьsirida  dosil  bulgan  kumush 
metalli  joylarida  ok  rangli  amalgama  kumush  paydo  buladi  va  u  tosh  tuzi  erit- 
masida  kotiriladi.  Demak,  bu  birinchi  davrda  fotografiya  praktikasi  maydonga 
keldi.  
Ikkinchi davr 1851 yilda ingliz olimi F.Archer tomonidan «makrokolloid process» 
deb nomlangan jarayonni topishi bilan boshlanadi.  
Fotografiya  taьlimoti  tarakkiyotidagi  asosiy  davir  1861yilda  ingliz  fi-  zigi 
J.K.Maksvell  tomonidan  rangli  fotografiyaning  ihtiro  kilinishi  buldi.  1873  yilda 
nemis  himik  -  olimi  G.F.  Fogelь  tomonidan  «Optik  sensibilizaciya»  dodisasini 
ihtiro  kilinishi,  Rangli  fotografiyaga  yul  ochib  berdi,  shuning  uchun  dam  bu 

sodada  olib  borilgan  izlanishlar  1936  yilda  rangli  fatografiyaga  yarokli  mahsus 
fotografik kogozlar yaratildi.  
Fotografiya  tarihi  (1839y.)maьlum  taьsvirdan  hakikiy  nusha  olish  kuroli  sifatida 
boshlagan  bulsa,  1843  yilda  rassom  D.  Hill  fotografiyani  uzining  murakkab 
rasmlaridagi  alodida  kismlarini  ishlashga  bagishlangan  izlanishlarida  ishlatdi, 
keyinchalik  fotoplastinka  (1871),  fotoapparat  zatvorlari  (1883),  fo-  tokameralar 
(1886-1888)  ning  birin-  ketin  ihtiro  kilinib  takomillana  borish  fotografiya 
tehnikasini yanada tarakkiy kildirdi.  
M.V.  Lomonosovning  «Yoruglik  tugrisida  yangi  nazariya  bulmish  yoruglikning 
paydo  bulishi  dakida  ikki  ogiz  suz»  nomli  asari  1757  yilda  eьlon  kilinishi 
fotografiya nazariyasini ishlab chikishda alodida adamiyatga ega buladi.  
1854  yilda  I.V.  Aleksandrov  streoskopik  fotoapparatni  ihtiro  kilgan-  ligi  uchun 
patent olishga muvaffak buldi.1880 yilda I.V.Boldirov fotoplyonka- ning mahkam 
asosini ihtiro kilgan bulsa, 1883 yilda S.A. Yurkov shtor - tir- kishli zatvorni ihtiro 
kiladi.  
1879  yilda  D.I.  Mendeleev  radbarligida  V.I.Srezniskiy  va  I.I.  Shishkin-  lar  «Rus 
tehnika» jamiyatining fotografiya bulimini tashkil kilish bilan fotografiya sodasida 
mutahassis  kadrlarni  tayyorlash  maksadida  unda  fotografiya  kursini  ochib,  shu 
sodadagi 
ihtisosli 
mutahassislar 
tayyorlashga 
kirishdilar, 
na- 
tijada 
fotoapparatlarning  konstrukciyalarida  hilma-hil  uzgarishlar  maydonga  kela 
boshladi:  1883  yilda  V.I.Sreznevskiy  birdaniga  30  fotoplastinka  sigadi-  gan 
birinchi rus fotoapparatini ihtiro kilgan bulsa, 1885 yilda I.I. Filippenko «Sayohat 
fotoapparati» deb nomlangan ancha takomillashgan kurilmalarni ihtiro kiladi.  
Oktyabr Socialistik revolyuciyasidan sung, mamlakatimizda tashkil topa boshlagan 
ilmiy-tadkikot institutlaridan biri Leningrad Davlat optika insti- tuti (1918) tashkil 
kilinishi bilan optika-tehnika sanoati tez tarakkiy etib, uz vazifalarini aniklay oldi. 
Bu institutda shu davrlarda Moskvada tashkil topgan butunittifok kino-foto ilmiy-
tadkikot instituti uz oldiga kuyidagi va- zifalarni kuyib dal kila boshladi:  
1) Fotoapparatlar konstrukciyasi va fotooptikaning takomillashtirish; 2) zamonaviy 
fotomateriallar  sifatini  yahshilash,  ularni  himiyaviy  fotografik  ishlash  yullarini 
ishlab  chikish  va  ulardan  foydalanishni  takomillashtirish.  Shu  tufayli  1929  yilda 
«EFTE», 1932 yilda «Arfa», 1930-1940 yillarda «Fotokor», «Uchenik», «Pioner», 
«FED»  markali  fotoapparatlar  birin-ketin  ishlab  chikila  boshlandi.  Keyinchalik 
«Kiev-3»  (1949),  birinchi  kuzguli  apparat  «Zenit»  (1952),  Halkaro  mikyosda 
tanilgan  davaskorlar  uchun  muljallangan  «Leningrad»  (1956),  birinchi  avtomatik 
sovet  fotoapparati  «Zorkiy-10»  (1964),  «Kiev-10»  (1965),  «Zenit-12»  (1978)  ga 
uhshash bir kancha fotoapparatlar maydonga keldi. 1980 yilga kelib, fotosanoat 50 
dan ortik turli markali fotoapparatlardan 150 million nushagacha ishlab chikarishga 
erishdi.  
Nazariy,  ayniksa,  amaliy  fotografiya  uchun  fotografik  materiallar  sezgir-  ligini 
badolay  olish  juda  mudim  adamiyatlidir.  Buni  mikdoran  aniklash  uchun 
tushiriladigan  materialning  korongilanishi  bilan  ekspoziciya  urtasidagi  mikdoriy 
boglanishni  aniklash,  ya'ni  viderjka  vakti  bilan  nurlanish  intensiv-  ligi  urtasidagi 
mikdoriy  boglanishni  aniklash  zarur. Bu masalaga bagishlangan ilmiy  fotografiya 

bulimiga  fotografik  seksitomeriya  deyiladi.  Bu  fotografik  materiallarning 
eksperimental va metodologik bazasining asosi disoblanadi.  
Mashdur  sovet  olimlari  P.P.Lazarev,  A.N.Tereninlar  va  ularning  ilmiy  maktabi 
yoruglikning  himiyaviy  ta'siri  ustida  olib  borgan  kator  izlanishlari  tufayli  ilmiy 
fotografiya keng rivojlanib bordi.  
Fotografiyaning  keyingi  tarakkiyoti  golografiya  metodini  1948  yilda  ingliz  fizigi 
D.  Gobor  tomonidan  tavsiya  kilinishi  bilan  boglik  buldi.  Goborning 
tushuntirishicha,  golorafiya  yoruglik  tulkinlarini  amplituda  va  faza  dakidagi 
informaciyani  yozib  olish  imkoniyatini  beradi.  Ammo  golorafiyaning  amaliyoti 
kogerent yoruklik manbai - lazer nurlarining maydonga kelishi bilan tarakkiy kildi. 
Birinchi  golorammalarni  1962-1963  yillarda  amerikalik  olimlar  E.Leyt  va 
YU.Upatnisklar  olishga  muvofik  bulgan  edilar,  ular  buni  kiyshaygan  tayanch 
nurlar  vositasida  (284-rasm)  olgan  bulsalar,  sovet  fizigi  YU.N.Denisyuk  1962 
yilda uch ulchovli muditlarda golorafik yozish metodini ishlab chikdiki, uning bu 
usuli  birinchi  bulib,  ob'ektning  tulkin  maydonining  amplitudasini,  fazasini  va 
spektral tarkibini yozib olish imkonini berdi, bu bilan buzilmagan fazoviy tasvirni 
olish  imkoni  tugildi.  Bunday  metod  bilan  olingan  golorammani  oddiy  yoruglik 
manbalari  bilan  kayta  uz  vaziyatiga  keltirish  mumkin  buladi.  Uning  bu  ishi  1970 
yilda Lenin mukofotiga sazovor bulgan edi.  
YU.N.Denisyuk uch ulchovli golorammasining (285-rasm) amaliy mohiyati uning 
eng  mudim  harakteristikasi  disoblangan  difrakcion  effektivlik  deb  nomlangan 
kattalik bilan harakterlanadi.  
Fotografiya  elementlari.  Zamonaviy  fotografik  metodlar  bir  necha  harak-  terli 
hossalarga ega:  
1.  Fotomateriallarning  akkumulyacion  hossalari  yoki  yoruglik  energiyasining 
ta'sirini  tuplash  kobiliyati.  Yoruglik  ta'siri  fotomaterialning  yoruglik  sezuv-  chan 
katlamida fotohimiyaviy reakciya beradi. Yoruglik ta'siri tuhtaganda, fotokatlamda 
uning ta'siri saklanib, yashirin (kuzga kurinmaydigan) tasvir shaklini oladi.  
2.  Fotografik  katlamning  spektral  universalligi.  Yoruglikni  kabul  kiluvchi  turli 
moddalar  yoruglikning  tulkin  uzunliklari  uzgarishi  bilan  unga  nisbatan  uz 
reakciyalarni  uzgartiradi.  Turli  fotoelementlar  yoruglik  tulkinlarini  turlicha  kabul 
kilish  kobiliyatiga  ega.  Fotografik  katlamlar  fakat  kurinuvchi  yoruglik 
spektrlarinigina  sezmasdan,  ulьtrabinafsha,  infrokizil,  rentgen  nurlarining  tulkin 
uzunliklarini dam seza oladi.  
3. Tasvir olinishi zarur bulgan buyumning anik geometrik shaklini olish kobiliyati. 
Bu, fotografiyani ulchov tehnikasiga kullash imkoniyatini beradi.  
4.  Fotografik  processning  dujjatliligi.  Bu  esa  yoruglik  ta'siri  natija-  larini  uzok 
saklanishini ta'minlaydi.  
5. Fotografik tasvirni cheksiz kup nushada kupaytirish mumkin.  
Fotografik jarayonlar asosida fotoapparatlar turadi, zamonaviy fotoap-  
paratlar  uz  kattaliklari  (formatlari)  fotomateriallarning  yoruglik  sezgirligi 
darajalari,  apparatlarning  konstrukciyasi,  ishlatish  metodlari  bilan  uzaro  fa- 
rklanadi.  Ammo  ularni  formatlariga  karab  kuyidagi  gruppalarga  bulib  urganish 
kabul kilingan:  

I.  Katta  formatli  fotoapparatlar.  Bunday  apparatlar  13h18  va  30h40  kattalikda 
katlanuvchi-kamerali  bulib,  ular  fakat  fotopavilьonlardagina  ishla-  tiladigan 
stacionar va olib yuritiladigan fotoapparatlardir. Kuchma apparatlar sifatida 13h18 
va  18h24  sm  «FKD»  markali  fotoapparatlar  kullaniladi.  Hdmma  katta  formatli 
apparatlarning  asosiy  kamchiliklari  shundaki,  ularda  tasvir  hira  shishada  teskari 
vaziyatda olinadi, buyumning tasviri unchalik keskin va anik bulmaydi.  
II.  Urta  formatli  fotoapparatlar.  Bu  apparatlarda  kadrlar  ulchami  4,5h6;  6h9  sm 
bulib, ular 60 mm li galtakli plyonkalarga muljallangan. Ular pa- vilьonlarda olib 
yurishlar uchun, yosh bolalarni rasmga olish uchun ancha kulay («Iskra», «Salyut», 
«Kiev», «Moskva» va shularga uhshash apparatlardir).  
III. Kichik formatli fotoapparatlar. Bu apparatlarda kadrlar ulchami 18h24, 24h24; 
24h36  mm  bulib,  ular  35  mm  li  plyonkalarga  muljallangan,  ular  pavilьonlardan 
tashkari  joylarda  rasmga  olish  uchun  ishlatiladi,  bular  katorida  uzokni  disobga 
oluvchi  «FED»,  «Zorkiy»,  «Kiev»  va  kuzguli  apparatlar  «Zenit»,  «Kiev-10», 
«Kiev-11» ni kiritish mumkin  
IV. Mikrofotoapparatlar. Bularda kadrlar ulchami 10h14 mm bulib, ular 16 mm li 
plyonkaga muljallangan. «CHayka», «Mikron», «Fed-Mikron» markali apparatlar 
shular  jumlasidandir.  Sanoatimiz  ishlab  chikarayotgan  «Sputnik»  markali 
fotoapparat  stereojuft  rasm  (chap  va  ung  kuzga  nisbatan  ikki  nuktada  urnashgan 
ikki  rasm)  ni  olishga  muljallangan  bulib,  ulchamlari  6h6  sm  li  kadrlarni  dosil 
kiladi. Bunday apparatlar ikki kamerali bitta korpus bulib, kuzguli vidoiskatellarga 
ega.  
V.  Panoram  fotoapparatlar.Bular  katoriga  «Gorizont»  markali  apparat-  larni 
kiritish  mumkin.  Ular  35  mm  li  plyonkalarni  kullashga  muljallangan,  olinadigan 
rasm  bir  tekislikda  olinmay,  aylanma  va  ob'ektivi  rasmga  olish  vaktida  uz  uki 
buyicha  (vertikal  uk  buyicha)  aylanadi.  Panoram  apparatlarning  tasvir  burchagi 
1200 ga teng. Bunday apparatlar katta fazoda joylashgan ob'ekt- lar tasvirini katta 
ulchamlarda tushirib olish imkoniyatiga ega.  
VI.  Avtomatik  fotoapparatlar.  Bu  fotoapparatlar  uz  konstrukciyalari  bilan 
viderjkani  va  diafragmani  avtomatik  tugrilash  yoki  ulardan  birini  tugrilash 
imkoniyatiga  ega  bulishlari  bilan  afzaldir.  Bular  katoriga  «Kiev-10»,  «Kiev-15», 
«Zorkiy-10»,  «Sokol»,  «FED-Mikron»,  «Viliya-avto»  markali  appa-  ratlarni 
kiritish mumkin.  
Yukorida  bayon  etilgan  fotoapparatlar  uz  zatvorlari  konstrukciyasiga  karab 
markaziy va shtorli turlarga bulinishi bilan, uz korpusining konstrukciyasiga karab 
dastalanuvchi va kattik konstrukciyali buladi.  
Ob'ektiv-zatvor, vidoiskatelь-dalьnomer, linzali kompensator, kuzguli fokuslagich, 
kadrlar  schetchigi,  sinhronlovchi  kurilma  va  shunga  uhshashlar  foto-apparat 
elementlari bulsa, fotoprocesslarda kasseta, fotoplyonka, fotoplastinka, fotovanna, 
kopiya  oluvchi  uskuna,  fotouvelichitelь,  yaltiratgich,  fotografik  fonarь, 
eksponometr,  sekundomerlar  keng  kullaniladi.  Plyonka  (plastinka)  larni  ishlash 
uchun  ularning  yoruglikka  sezgirligiga  karab  mahsus  himiyaviy  eritmalar 
tayyorlanadi.  Bulardan  foydalanib  kogoz  (plastinka)  lardagi  tasvirlarni  namoyon 
kilish, mahkamlash, susaytirish va kuchaytirish processlari bajariladi.  
Fotografik asboblar. Fotografik suratga olish uch boskichdan iborat:  

1.  Suratga  olish  (sьyomka).  Bunda  ob'ektning  kurinmas  tasviri  fotoapparat  orkali 
plastinka yoki plyonkaga tushiriladi.  
2.  Negativ  tayyorlash  yoki  ochiltirish,  ya'ni  kurinmas  tasvirni  kurinadigan  kilish, 
yoki negativ olish uchun, fotoplastinkaga himiyaviy ishlov berish.  
3.  Pozitiv  tayyorlash  yoki  cogozga  kuchirish,  ya'ni  negativdan  kogozga  nusha 
kuchirish.  
Fotoapparatlar  bilan  suratga  olishda,  ob'ekt  hira  va  noanik  kurinishi  mumkin, 
bunday  dolda  apparat  ob'ektivi  oldinga  va  orkaga  siljitiladi  yoki  ob'-  ektivning 
oldingi linzasi buraladi va buni ravshanlikka tugrilash deyiladi. Buyum tasvirning 
kurinishi  apparatdagi  hira  shishada  yoki  vioiskatelning  chetki  ramkalarida  dosil 
buladi,  bu  bajarilgandan  sung  ob'ektivni  yopib,  apparatdan  hira  shisha  olinadi  va 
urniga  kasseta  urnatiladi.  Kassetali  apparatlarda  esa  tugridan-tugri  plyonkada 
ob'ekt rasmi olinadi. Sungra olish uchun kassetaning kopkogi suriladi, sung zatvor 
darakatga keltirilib, ekspoziciyaga tugrilanadi, ya'ni tasvir plyonkaga (plastinkaga) 
ma'lum  vakt  ichida  tushirib  olinadi.  Tasvirning  plyonkaga  tushib  turish  vaktiga 
viderjka  (ekspoziciya  vakti)  deyiladi.  Bu  vakt  sekundning  mingdan  bir  ulushidan 
bir necha minutlargacha boradi. Bu vakt mahsus jadvallar yoki eksponometr nomli 
asbob yordamida aniklanadi.  
Plyonkani  ochiltirish  ishlari  fotolaboratoriyada  bajariladi,  shuni  esda  tu-  tish 
zarurki,  tukkizil  yoruglikda  fakat  «Izoorta»  plastinkasi  va  «Ortohrom» 
plyonkasigina  himiyaviy  moddalar  ta'sirida  ochilishi  mumkin,  kurinmas  tasvirni 
kurinadigan  kilish  uchun  plastinka  kichik  fotovannaga  kuyilgan  mahsus  eritma  - 
proyavitel  (ochiltirgich)  ga  solinadi  va  4-7  minut  oraligida  tasvirning  barcha  de- 
tallari yahshi kurinadi.
  
 
Mavzu:  O'qitishning  tehnik  vositalari  Tehnik  vosita  turlari.  Tehnik 
vositalarni qo'llashning metodolik aspektlari. Tehnik vositalarning ahamiyati 
va imkoniyatlari. 
RЕJA: 
1. O'qitishning tehnik vositalari fanining maqsad va vazifalari  
2. Tovush tehnika vositalari  
3. o’quv kinosi  
1. O'qitishning tehnik vositalari fanining maqsad va vazifalari  
«O‘qitishning  tehnik  vositalari»  fanini  urganishdan  maksad  talabalarni  zamo- 
naviy  tehnik  vositalarni  kullashning  pedagogik  asoslari,  bilimlari  bilan 
kurollantirish  va  ularni  amaliy  ish  faoliyatida  samarali  kullashga  urgatishdir. 
O‘qitishning tehnik vositalari mahsus didaktik materiallar (ahborot manbala- ri) va 
kurilmalar  (turli  hil  apparatlar  va  mashinalar)  majmuidan  iborat  bulib,  ukitish 
jarayonida tugri va teskari boglanish kanallarini jadal ishla- shini taьminlaydi.  
O‘qitishning  tehnik  vositalari  fanini  urganish  va  uni  ukuvchilar  tomonidan 
mashgulotlarda kullash kuyidagi imkoniyatlarni beradi:  
- ko‘rgazmalilik principini ukitish jarayonida samarali kullash;  
- uzatiladigan ahborotni optimallashtirish;  
- o‘quvchilarga bilim, ukuv va kunikmalarni uzlashtirish samaradorligini oshirish;  

-  o‘qitish  tehnik  vositalarini  asosiy  vazifasi  -  ukitish  jarayonini  samaradorligini 
oshirishdir.  
Fan  va  tehnika  jadal  sur'atlar  bilan  rivojlanayotgan  hozirgi  davrda  ukuvchi  va 
ukituvchining  mehnat  unumdorligini  oshirish,  ya'ni  ukuv-  tarbiya  jarayonini 
jadallashtirish  masalasi  pedogogika  fanining  asosiy  vazifalaridan  biri  bulib 
kolmokda  .  Darhakikat,  fan-tehnikaning  rivojlanishi  tufayli  ukuvchilarga 
etkazilishi  zarur  bulgan  ahborot  mikdori  nihoyatda  kupayib  bormokda.  Bu 
ahborotni ukuvchilarga an'ana- viy usul va vositalar yordamida etkazib berish esa 
murakkablashib  bormo  kda.  Shunga  karamay  kupgina  ilmiy  kashfiyot  va 
yangiliklarni ma'lum asbob va apparatlar vositasida yoritib berish ta'lim jarayonini 
ancha osonlashtirishi mum- kin.  
Bunday  sharoitda  ukuv  muddatini  uzgartirma  ukuv-tarbiya  jarayonini  opti-
mallashtirish,  talabalarga  puhta  va  chukur  bilim  berish,  ularda  mustakil  ravishda 
bilim olish kunikmalarini hosil kilish kabi vazifalarni amalga oshirishda ta'limning 
tehnik vositalari alohida urin tutadi.  
Tehnik  vositalar  bilan  jihozlangan  mahsus  ukuv  honalari-avtomatlash-  tirilgan 
auditoriyalar,  zal^ar  bulishi  maksadga  muvofikdir.  har  bir  mavzu  ma-  teriali 
buyicha tehnik vositalardan foydalanish metodikasi anik va puhta ishlab chikilgan 
va  amalda  sinalgan  bulishi  lozim,  ularga  hos  mahsus  didaktik  materiallar  esa 
uzluksiz  ravishda  takomillashtirilib  borilishi  zarur.  Inson  faoliyatida  tehnikaning 
kullanilishi,  ayniksa  uning  ukuv-tarbiya  jarayonini  takomillashtirish  maksadida 
ishlatilishi  uziga  hos  omillarga  egadir.  Bu  omil-  lar  birinchidan,  ukituvchi  va 
ukuvchi  faoliyatining  keskin  uzgarishiga,  ikkinchi-  dan,  ukuvchiga  etkazilishi 
kerak  bulgan  vokea  va  hodisalarning  chukurrok  urganilishi  va  uzlashtirilishiga 
zamin tayyorlashdan iboratdir.  
Ma'lumki,  hrzirgi  vaktda  dars  -  ta'limning  asosiy  shaklidir.  Dasr  jarayo-  nida 
ukituvchining faoliyati asosiy ahdmiyatga ega. Ukituvchi ukuvchiga uz predme- ti 
buyicha muayyan ma'lumotlarni etkazish bilangina cheklanib kolmay, ularni idrok 
kilishga, mustakil ishlashga urgatmogi lozim. Ana shu muammolarni h,al kilishda 
tehnik vositalar va eletron hdsoblash tehnikasining roli kattadir.  
Didaktikaning  barcha  principlari  tehnik  vositalardan  foydalanib  tash-  kil  kilingan 
ukuv-tarbiya jarayonida yukori samara beradi. Ukuv jarayonini tash- kil etishdagi 
barcha pedogogik talablar ana shu didaktika principlarida uz ifodasini topadi.  Shu 
principlar  asosida  tehnik  vositalardan  foydalanilgan-  dagina  kuzlangan  maksadga 
erishish mumkin.  
Pedogog-olimlarning  izlanishlari  ta'limning  tehnik  vositalari  va  hdsoblash 
tehnikasi  yordamida  didaktikaning  kuyidagi  masalalarini  h,al  kilishga  erishish 
mumkinligini kursatdi:  
- ta'limning ilmiylik va sistemaliligini ta'minlash;  
- kurgazmalilikni oshirish;  
- ukuvchilarning bilim olishga ishtiyokini oshirish;  
- ukuvchilarning chukur va mustahdam bilim olishini ta'minlash;  
- ukuv materialni urganish va uzlashtirish sur'atini tezlashtirish;  
- ta'limni individuallashtirish;  
- bilimlarning uzlashtirilishini nazorat kilish sistemasini amalga oshirish;  

- ma'lumotni uzatish va ukuvchi tomonidan kayta ishlash sur'atini oshirish;  
- ukuvchilarning darsga bulgan e'tiborini kuchaytirish;  
- ukuvchilarda mustakil bilim olish malaka va kunikmalarini hrsil kilish.  
Kurgazmalilikning ilmiy asoslari rus olimi I.P. Pavlov tomonidan ishlab chikilgan. 
Bu  nazariya  olim  tomonidan  kiritilgan  birinchi  va  ikkinchi  signal  sistemalariga 
asoslangan.  Pavlov  fikricha  hdssiyot,  kabul  kilish  va  tasavvur  etish  tuygulari 
h,odisa va predmetlarning tashki tomonini in'ikos etadi. Hodisalarning ichki uzaro 
alokasi  esa  bilish  jarayonining  ikkinchi  pogonasi  bulmish  tafakkur  kilish  orkali 
amalga  oshadi.  Mana  shu  ^ollarni  e'tiborga  ogandagina  ta'lim  jarayonini 
muvaffakkiyatli amalga oshirish mumkin.  
Ahborotni  uzatish  va  kabul  kilishda  ishlatiladigan  tehnik  vositalar  va-  zifasi, 
tuzilishi,  ishlash  principi,  uning  odam  sezgi  organlariga  ta'siri,  ukituvchi  bilan 
ukuvchi  urtasida  «kaytar  alokani»  ta'minlashi  va  boshka  hususi-  yatlariga  kura 
klassifikaciya kilinadi (1-jadval).  
Ahborot  beruvchi  tehnik  vositalar  jumlasiga  tovush  tehnikasi  kurilmalari,  turli 
diaproektorlar, 
kinoprektorlar, 
radio, 
televedenie, 
video- 
magnitafon, 
videoproigrivetellar ^amda ukuv plakatlari, namoyish kilish stendlari, laborotoriya 
kurilmalari, modellar, maketlar kiradi. Bundan  
tashkdri,  ukuvchilarga  ma'lum  ukuv  materiali  buyicha  konsulьtativ  ma'lumotlar 
beradigan kurilmalar ham ahborot beruvchi tehnik vositalar jumlasidandir.  
Barcha  nazorat  kiluvchi  tehnik  vositalar  anik  bir  ukuv  materiali  buyicha  ukuvchi 
bilimini  tekshirishga  muljallangan.  Bu  apparatlar  nazorat  kilish  va  Uz-uzini 
nazorat  kilish  vositalari  turlariga  bulinib,  tanlash  va  yozma  ravishda  javob  berish 
sistemalari asosida ishlaydi.  
Nazorat  kiluvchi  tehnik  vositalar  yordamida  ukuvchi  bilimini  sistematik  ravishda 
tekshirib borib, yakuniy natija asosida sinov hamda imtihon olish mumkin.  
Trenajyorlar,  asosan,  ukuvchilarda  mantikiy  fikrlash  va  turli  jarayonlarni 
urganishda  amaliy  kunikmalar  hrsil  kilish,  maktabdagi  ba'zi  murakkab  elektron 
kurilmalarni  ishga  tushirish  tartibini  urganish,  ularni  rostlash,  tehnologik 
jarayonlarni boshkarishni urganish uchun ishlatiladi.  
Kombinaciyalashgan  tehnik  vositalar  ahborot  berish,  nazorat  kilish  va  Mashk 
kilish  kurilmalarini  uz  ichiga  oladi.  Bunday  vositalar  jumlasiga  avto- 
motlashtirilgan sinf honalari va auditoriyalar, lingafon honalar, elektron hisoblash 
mashinalari asosida tuzilgan ta'lim sistemalari kiradi.  
Ta'lim  komplekslari  elektron  hisoblash  mashinasi  asosida  tuzilgan  bulib,  anik 
programma asosida ta'lim jarayonini amalga oshiradi.  
Yordamchi tehnik kurilmalarga ukituvchi va ukuvchi mehnatini engillashti- ruvchi 
turli 
mehanizaciyalashtirilgan 
va 
avtomatlashtirilgan 
klavishli 
hisoblash 
mashinalari,  honani  korongilashtirish  sistemasi,  hdrakatlanuvchi  sinf  doskala-  ri, 
sinf honalarini telefon vositasida boglovchi avtomot kurilmalar kiradi.  
1 - jadval  
Ta'limning tehnik vositalari  
Hozirgi  vaktda  Uzbekistonda  milliy  kadrlarni  tayyorlashga  katta  ahamiyat  beril- 
mokda.  Uzbekiston  Respublikasi  Oliy  majlisining  IX  sessiyasida  tasdiklangan 
kadrlar tayyorlash milliy dasturi, «Akademik liceylar va kasb - hunar kollej- larini 

tashkil etish va ularning faoliyatini boshkarish tugrisida» Uzbekiston Respublikasi 
Vazirlar  Mahkamasining  karori  bunga  dalildir.  Milliy  dasturda  zamon  talablariga 
javob  beradigan  kadrlarni  tayyorlash  va  ukuv  muassasalarini  matirial  bazasini 
mustahkamlash  kabi  masalalarga  e'tibor  berilgan.  Vazirlar  mahkamasining 
karorida  kadrlar  tayyorlash  milliy  dasturida  belgilangan  vazifa-  larni  ruyobga 
chikarish, shuningdek  akademik  leciylar va kasb  - hunar kollejlarini tashkil etish, 
ularda  barkamol,  chukur  bilimga  ega  bulgan  malakali  kadrlar  tayyorlash  buyicha 
anik tadbirlar belgilangan.  
Ushbu tadbirlarni amalga oshirishda tashkil kilinayotgan akademik liceylar, kasb - 
hunar  kollejlarini  malakali  pedagogik  kadrlar  bilan  ta'minlash  maksadida  «Kasb 
ta'lim  pedagogik  tayyorgarlik  sohasi»  mutahassisligi  buyicha  utiladigan  mahsus 
fanlarni  ukitish  sifatini  oshirish,  ularga  zamonaviy  ukitish  tehnik  vositalari 
imkoniyatlaridan samarali foydalanishni ukitish maksadga muvofikdir.  
O‘qitishning  kurgazmalilik  principi  didaktikaning  asosiy  principlaridan  bi-  ri 
hisoblanadi. Kurgazmalilik tasavvur doirasini boyitadi, ta'lim olishni osonlashtiradi 
va  tushunarli  kiladi,  hamda  ukuv  ma'lumotlarini  chukur,  puhta  uzlashtirishga 
yordam beradi.  
Bilim  olish  manbalari  buyicha  ukitish  metodlari  ogzaki,  namoyish  va  ama-  liy 
turlariga  bulina.  Namoyish  metodida  har  hil  ekisponatlar,  rasmlar,  dia-  filьmlar, 
diapozitiv,  kinofilьmlarni  namoyish  kilish  hamda  obraz,  qiyofa  tasavvur 
tushunchalarini shakllantiruvchi ogzaki kurgazmalilik asosiy informaci- on manbai 
hisoblanadi.  
Ko‘rgazmalilikning  ukitish  jarayonidagi  samaradorligi  juda  baland.  Shuni  aytish 
joizki,  «kulok-miya»  tizimining  o‘tkazish  qobiliyati  50.000  bit/s  (informaciya 
birligi), «kuz-miya» tiziminiki esa 5.000.000 bit/s, boshaacha qilib ayt- ganda kuz 
analizatorining  informaciya  utkazish  kobiliyati  kulok  analizatoriga  nisbattan  100 
barobar  kup  ekan.  Shu  sababli  suzli  ukitish  metodiga  kurgazmalilik  kushilsa 
informaciyani  kabul  kilish  mikdori  kupayadi.  Psiholog-  larning  kuzatishiga  kura 
odamlar  tashki  muhit  tugrisidagi  ahborotning  90%  ni  kuz  orkali  9  %  ni  va  kulok 
orkali va 1% ni sezish orkali kabul kilar ekan.  
Hamma  hotira  turlari  orasida  kurish  hotirasi  odamlarda  kuprok  rivoj-  langan 
buladi.  Ammo,  eng  samarali  hotira  kurish-eshitish  hotirasidir.  YUNЕSKO  ning 
ahborotiga  kura  odam  eshitish  orkali  suz  informaciyasining  15%  ni  kuz  orkali 
kurganlarini  25%  ni,  ham  kurish  ham  eshitish  orkali  kabul  kilingan 
informaciyaning 65% ni hotirada saklab kolar ekan.  
Demak, 
talabalar 
urganayotgan 
mavzu 
mazmunini 
eshitish  orkali 
kabul 
kilish, 
kurish,  yozib 
olish 
va 
mustakil 
Тузилиш 
прин-  ципига 
кура  
Таълим 
турига кура  
Дастур 
турига кура  
Сезги 
органларга 
таъсирига 
кура  

ishlash 
vaktida  ovoz 
chikarib 
ukishi  ularga 
puhta 
bilim 
olish  imkonini 
beradi. 
Kurgazmalilik 
ukitish 
jarayonida 
fakatgina 
informaciya 
Вазифасига 
кура  
Информац
ия 
уза- 
тувчи  
Товуш 
техника- 
си  
Якка  
Чизикли  
Куриш, 
эшитиш  
Куриш  ва 
эшитиш  
Текширув
чи  
Проекцион 
ап-
паратлар  
Жуфт  
Тармоклан
ган  
Диапроект
ор, 
кодоскоп  
Кинофиль
м  
Тренажерл
ар  
Кичик 
киберне-
тика  
курилмала
ри  
Гурухли  
Комбинац
иялашган  
Магнитоф
он  
Телевиден
ие  
Комбинац
иялашган  
ЭДМ  
Потокли  
Кисман 
адаптив  
Электрофо
н  
Видео- 
магни-
тофон  
Таълим 
мажмуаси  
Электрон мо-  
деллаш  
курилмалари  
Адаптив  
Диктофон  
Видио  -  про- 
игреватель  
Ердамчи 
техник 
курилмалар  
Ухшаш  
хисоблаш ма-
шинаси  
Циклли  
Радио  
Электрон 
дарс- лик  
 
Download 1,05 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   15




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©www.hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish