2-mavzu. Falsafaning metod, qonun va kategoriyalari. Jamiyat falsafasi. Reja: 1

Tabiat qonunlariniig 
yana bir eng muhim xususiyati — bu ob’ektiv xarakterga ega, yani u 
insonga ham, insoniyatga ham bog‘liq emas. Biror kishi, hatto millatning irodasi bilan ham, tabiat 
qonuniga tub o‘zgartirish kiritish yoki uni butunlay yo‘q qilish mumkin emas. Chunki bu 
qonunlarning asosini tashkil qilgan bog‘lanishlar, munosabatlar ob’ektiv xususiyatga ega. 
Olamdagi har bir narsa va hodisa bir-birini taqozo qiladigan va shu bilan birga, bir-birini 
istisno qiladigan qarama-qarshi tomonlar birligidan iborat. Demak, voqe’lik va o‘zgarish 
jarayonida ayniyat va ziddiyatning bo‘lishi ham odatiy hol. Masalan, issiq va sovuq, oq va qora, 
kecha va kunduz, elektrning musbat va manfiy zaryadlari, yaxshilik va yomonlik, adolat va 

---

jaholat va h. k. Qarama-qarshi tomonlar bir-birini inkor etadi va shu bilan birga biri ikkinchisini 
taqozo etadi, biri ikkinchisisiz mavjud bo‘la olmaydi. Faraz qilaylik, magnitning manfiy zaryadi 
bo‘lmasa, u holda ushbu narsa magnit bo‘lolmaydi. 
Borliq narsa, voqea-hodisalarning turli-tumanligidan iborat. Lekin narsalar qanchalik hilma-
xil, turli-tuman bo‘lmasin, ular o‘rtasida yaqinlik, aynanlik mavjuddir. Masalan, stol va stul sifat 
jihatidan turli narsalardir. Lekin baribir ular o‘rtasida o‘xshash tomonlar, belgilar bor. aytaylik 
ularning yo rangi yoki bir turli materialdan yasalganligi yoki bo‘lmasa, vazni o‘xshash bo‘lishi 
mumkin va h.k. 
Ayniyat tushunchasi narsa va hodisalar o‘rtasidagi o‘xshash tomonlarni ifodalaydi. Shu 
bilan birga narsa-hodisalar bir biridan farq qiladigan tomonlar, xususiyatlar, belgilarga ham 
egadir. Aynan bir xil bo‘lgan narsaning o‘zi yo‘q. Hatto daraxtning bir shoxida yonma-yon turgan 
2 barg ham bir-biridan farq qiluvchi bazi jihatlarga ega. Hech bo‘lmaganda, ular bir biridan 
makondagi o‘rni bilan farq qiladi. 
Hayotdan misol keltiradigan bo‘lsak, bir-biriga tashqi tomondan tamomila o‘xshash bo‘lgan 
Hasan va Husanlarda ham 
huddi 
kun farq qiluvchi xususiyatlar bor. Masalan, ularda fel-atvor, 
qiziqish turi, dunyoqarashlar har xil bo‘lishi, ularning ichki dunyolari farq qilishi mumkin. 
Demak, tarif
 
narsa — hodisalarning farq qiluvchi tomonlarini ifodalovchi tushunchadir. 
Xo‘sh, qonuniyatli aloqalarning muhim belgilari va asosiy xususiyatlari qanday?
Qonun
, 
bu – 
muhim
xarakterga ega bo‘lgan aloqadir. Qonun va mohiyat tushunchalari bir xil toifadagi 
tushunchalardir. Qonuniyatli aloqalarning muhimlik va zarurlik xossalari ularning yana bir 
xususiyatini – 
umumiyligini
keltirib chiqaradi. Umumiylik qonunning tegishli sharoit bo‘lgan 
hamma erda amal qilishini bildiradi. Qonunlar kamroq umumiy bo‘lib, faqat moddiy 
jarayonlarning cheklangan sohalaridagina amal qilishi, ayrim konkret fanlar tomonidangina 
o‘rganilishi (masalan, energiyaning saqlanishi va aylanishi qonuni) mumkin; shuningdek 
qonunlar falsafa tomonidan o‘rganiladigan umumiy, universal bo‘lishi mumkin (dialektika 
qonunlari). 
Qonunlar o‘zining 
ifodalash shakllari
bo‘yicha bir-biridan farq qiladi. Bir xil qonunlar 
hodisalar o‘rtasidagi qat’iy miqdoriy bog‘liqlikni aks ettiradi va fanda matematik formulalar 
bilan qayd etiladi (masalan, butun jahon tortilish qonuni). Boshqa xil qonunlarni esa qat’iy 
matematik formulalar bilan ifodalab bo‘lmaydi (masalan, tabiiy tanlanish qonuni). Qonunlarni 
sinflarga bo‘lish g‘oyat muhim ahamiyatga ega: dinamik qonunlar (qattiq determinatsiya), 
statistik
(ehtimoliy) qonunlar, 
simmetrik
qonunlar, 
boshqaruv
qonunlari. Qonunlarning turli 
sinflari mavjudligi dunyoda sifat jihatdan turli tuman muhim aloqalar mavjudligini aks ettiradi, 
bu esa ilmiy bilim tuzilmasida, uning tuzilish mantiqida o‘z ifodasini topadi.