bugungi kunda mamlakatimizda yuksak manaviyatli, yuqori bilimli va xalqaro talablarga mos
keladigan mutaxassislarni tayyorlashga alohida etibor berilmoqda.
Mamlakatimizda bunday
mutaxassislarga bo‘lgan talab kelajakda ham oshib boradi. SHu bois yuksak manaviyatli shaxsni
tarbiyalash, ularni xalqaro mezonlar asosida tayyorlash ustuvor vazifalardan biriga aylanib
bormoqda. Globallashuv bu butun jahon iqtisodiy siyosiy, madaniy integratsiya va unifikatsiya
(bir-birga yaqinlashuv) jarayonidir. Asosiy xususiyatlari xalqaro mehnat taqsimoti, kapital,
ishchi kuchi va ishlab chiqarish resurslarining erkin harakati, qonunchilik, iqtisodiy va
texnologik jarayonlarni
standartlashtirish, shuningdek, turli mamlakatlarning madaniyatining
qo‘shilish va yaqinlashuvidir. Bu obektiv jarayon bo‘lib jamiyatning barcha sohalarini qamrab
oluvchi tizimli xususiyatga ega.
Hozirgi davrning asosiy global muammolarining tasnifi.
Global muammolarni hal
qilishda xususiy va umumiy manfaatlar uyg‘unligi. Global muammolarning o‘ziga xos
xususiyatlari: jami insoniyat manfaati va taqdiriga tasir ko‘rsatish; iqtisodiy va ijtimoiy sohada
inqirozlarga sabab bo‘luvchi, chuqurlashgan taqdirda esa jahon sivilizatsiyasining mavjudligiga
xavf soluvchi; echimini topishga umumsayyoraviy miqyosdagi hamkorlikni va birgalikda
harakat qilishni talab qiluvchi muammolardir.
Global muammolarning eng muhimlari quyidagilar:
rivojlanayotgan mamlakatlarni qoloqlikdan chiqarish;
tinchlik va qurolsizlanish;
ekologik muammolar;
energetik muammolar;
xom ashyo muammosi;
gumanitar muammolar;
oziq -ovqat va b.qlar alohida ajralib turadi.
Rivojlanayotgan mamlakatlarni qoloqlikdan chiqarish muammosi hozirgi kunda jahonda
mavjud barcha mamlakatlarning 30 foiziga yaqini qoloq hisoblanadi. SHularning 75
foizi
Afrikada, 1 tasi Evropada, 4tasi Janubiy Amerikada va 11 tasi Osiyoda joylashgan. Iqtisodiy
qoloqlik mazkur mamlakatlarda siyosiy barqarorlik hamda ijtimoiy tengsizlik, irqiy va diniy
ziddiyatlarni keltirib chiqarmoqda.
“Dunyoning rivojlangan Ettiligi hamda G‘arbiy Evropaning rivojlangan 24 mamlakatida
dunyo aholisining 23 foizi yashaydi. Ammo shu aholi jahon ishlab chiqarilayotgan energiyaning
75 foizini, yoqilg‘ini 79 foizini, o‘rmon mahsulotlarining 95 foizini istemol qiladi. Eng qizig‘i bu
ashyolarning asosiy qismi uchinchi dunyo davlatlaridan olinadi”
25
.
Tinchlik va qurolsizlanish muammosi, insoniyatning shu paytgacha orttirgan harbiy
salohiyati erdagi barcha tiriklikni bir necha marta yo‘q qilish imkonini beradi. SHu sababli
bunday holatlarda javobgarlik va masuliyat hukumat rahbarlariga tegishlidir.
Ekologik muammolar. Ekologik tizimning degradatsiyalanishi to‘g‘risidagi
jarayonlarni
qamrab olgan bo‘lib, ularni shartli ravishda quyidagi qismlarga ajratish mumkin: ilmiy
asoslanmagan,
betartib
tarzda
tabiatdan
foydalanish
oqibatida
atrof
-muhitning
degradatsiyalanishi; atrof- muhitning inson faoliyati chiqindilari asosida ifloslanishi; atrof-
muhitning ushbu chiqindilar bilan zaharlanishi.
Energetik muammolar. 1973 yilda yuz bergan energetika inqirozining oqibatlari
hozirgacha sezilmoqda. Jahon va milliy tabiiy zaxiralarning kamayib borishi, atrof -muhitning
ifloslanishi, neft -gaz qazib chiqarishning globallashuvi, sanoati
rivojlangan davlatlar
uglevodorod xom ashyo bilan taminlanganligining pasayishi, neft va gaz narxlarining o‘sib
borishi oqibatida to‘lash qobilyatiga ega yirik istemolchilarning paydo bo‘lishi energetik
muammolarning kelib chiqishiga olib kelmoqda
26
.
25
Исаджанов.А.А. Жаҳон иқтисодиётининг глобаллашуви. Ўқув қўлланма. –Т.: ЖДИУ, 2008., 9б.
26
Сергеев П.А. Проблемы мировой энергетической безопасности // Мировая экономика и международные
экономические отношения.2007.№ 12. с.24.
Energetika muammosi xom ashyo va uni saqlash, to‘g‘ri taqsimlash, oqilona foydalanish,
resurslarni saqlash zaruratini ko‘rsatadi. CHunki buning ortidan ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy
muammolar yuzaga kelib, ularni bartaraf etish yo‘li atrof -muhit bilan birgalikda hal etish
lozimligi bilan belgilanadi.
Gumanitar muammolar jiddiy masalaga aylanmoqda. Hozirgi paytda bir milliard aholi
o‘ta
qashshoq va ochlikda, 4,8 milliard aholi tibbiy xizmatdan mahrumligi, bir yarim milliard
aholi yashash sharoitiga ega emasligi juda achinarli hol.
Oziq- ovqat muammosi insonning bir kunlik normasi 2400- 2500 kkal.dan past
bo‘lmasligi lozim, to‘yib ovqat emaslik holati 1800 kkal.dan tushgan paytda sezila boshlaydi.
Ocharchilik esa 1000 kkal.dan kam bo‘lganda kuzatiladi. Bu jarayonlarni bartaraf etishning
yagona yo‘li sivilizatsiyani qayta tiklash va atrof- muhitni ifloslantiruvchi insonlar ongini,
e’tiqodini, ruhiy tarbiyasini yangilash zaruriyati asnosida mavjudlikning tabiiyligini saqlab
qolishdan iborat. Umid qilish mumkinki, insoniyat bu imkoniyatni topa oladi.
Global muammolarni hal qilishda xalqaro kuchlar birlashuvi; umumiy va xususiy
manfaatlari. Globallashuv jarayoni kundalik hayotimiz umuminsoniy ahamiyatga ega bo‘lgan
muammolarni tobora ko‘proq o‘z ichiga qamrab olmoqda:
birinchidan, muayyan hodisa va
jarayonlarning barcha mintaqalar, davlatlar va butun Yer yuzasini qamrab olganini, ikkinchidan
esa insoniyat taqdiriga daxldor ekanligini anglatadi. XX asrning 60 yillariga kelib, global
muammolar miqyos va ahamiyatiga ko‘ra keng doirada namoyon bo‘la boshladi. Bu
muammolarni o‘rganish bo‘yicha italiyalik Aurelio Pechchei tomonidan tashkil etilgan xalqaro
nohukumat tashkiloti Rim klubining rolini alohida qayd etish joiz. SHu klub azolarining say
harakatlari natijasida muammoni bartaraf etishning turli yo‘llari yoritildi: dastlabki ishlardan biri
umumjahon rivojlanishini matematik modelga qo‘yish edi. Ushbu model rivojlanishining asosiy
parametrlari bo‘lgan aholi, kapital qo‘yilma, qayta tiklanmaydigan resurslar sarflanishi, atrof -
muhitning ifloslanishi, istemol mollari ishlab chiqarishni etiborga olgan edi. “Dunyo- 1,2” deb
nom olgan modellarning asoschisi kibernetika va matematika fanlari
professori Djey Forrestor
edi. Bu modelga asosan, kelajakda insoniyat oldida global muammolar yuzaga kelishi bashorat
qilindi. Keyinchalik “Dunyo -3” modeli yuzaga keldi. Uning asoschisi dinamika tizimi
sohasidagi mutaxasis Denis Medouz bo‘lib, “O‘sish chegarasi” nomli maruzasida 75 yildan
so‘ng sayyoraning xom ashyo manbalari tugaydi, istemol mollarining etishmasligi global
inqirozga olib keladi deyilgan edi. SHu narsani alohida takidlash jozki,
ushbu matematik
modellar tanqid ostiga olindi. Ularning asosiy kamchiligi, hozirgi kundagi jarayonlarning
murakkabligi bois, ularni bitta modelga joylashtirish ishonchli natija bermaydi, hamda har
qanday jarayon ham matematik miqdorlarda o‘z aksini topmaydi.
