tizimning asosiy elementlarini manaviy ehtiyoj, manaviy faoliyat, manaviy o‘zlashtirish va
manaviy munosabatlardan tashkil topadi. Jamiyatning manaviy hayoti manaviy ehtiyojlarni
qondirishga yo‘naltirilgan. Manaviy ehtiyoj deganda, manaviy qadriyatlarni yaratish va
o‘zlashtirish ehtiyoji nazarda tutiladi.
Manaviyat insonning shaxsiy manfaatlari va sodda ehtiyojlari doirasidan chiqa olishlik,
individual maqsad va
hayotiy intilishlarini milliy, umuminsoniy qadriyatlar bilan o‘zaro
uyg‘unlikda anglash qobiliyatidir. Manaviyatning har qanday ko‘rinishlarida asosiy o‘rinni
axloq egallaydi.
Manaviyatga individual va ijtimoiy ong (jamiyat azolarining ongi) kiradi. Ijtimoiy ong
muayyan ijtimoiy ong shakllari va ijtimoiy ong darajalaridan tashkil topadi. Ijtimoiy ong
iqtisodiy, axloqiy, diniy, estetik, siyosiy, huquqiy, falsafiy, tarixiy, ekologik shakllarga bo‘linadi.
SHu bilan birga, ular kundalik, yani ijtimoiy psixologiya va nazariy, yani ideologiya
darajasida namoyon bo‘ladi. Ommaviy ong jamiyat azolarining kundalik hayotida ro‘y
berayotgan voqea va
hodisalar tasirida ijtimoiy
psixologiyasidagi o‘zgarishlarni va ularning
xususiyatlarini aks ettiradi.
(
Ilova 7.12).
O‘z manosi va hajmiga ko‘ra manaviyat rasionallik tushunchasiga nisbatan kengroqdir.
Chunki, manaviyat bilim olish bilan cheklanmasdan, bilim olishning manosi va maqsadlarini,
uning qadriyaviy ahamiyatini anglab etishni ham aks ettiradi. Shu bilan birga, manaviyat
dunyoviy va diniy bo‘lishi mumkin. Haqiqiy manaviylikda dunyoviylik, ilmiylik va diniylik bir-
birlariga qarama-qarshi qo‘yilmaydi, aksincha jamiyat manaviy hayotining uch xil tomoni
sifatida qaraladi.
Bashariyat tarixidan malumki, ularning uyg‘un holda rivojlanishi
sivilizatsiyaning gullab-yashnagan davrlariga to‘g‘ri keladi. Fan va texnika rivojlanib borishi
bilan manaviyatga, xususan, ilmiy-texnik taraqqiyot natijalarining manaviyatga (aniqrog‘i
manaviyatsizlik) tasiri, ommaviy madaniyatning kuchayishining salbiy jihatlariga etibor
kuchayib boradi.
Zamonaviy jamiyatning to‘laqonli rivojlanishi nafaqat yuqori texnika va texnologiyalar
asosiga qurilgan iqtisodiyotga, balki yuksak darajada qaror topgan manaviyatga ham bog‘liq.
Manaviyatning o‘zagini
esa haqiqiy, mo‘tadil, siyosiylashmagan din, halol mehnat va ezgu
amallarni etirof etuvchi iymon- e’tiqod tashkil etadi. Xususan, IX-XI asrlarda Markaziy Osiyo,
Yaqin va O‘rta Sharqda diniy va dunyoviy ilmlarning nisbatan uyg‘un holda rivojlanishi
ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-marifiy hayotning taraqqiyotiga olib kelgan. Shuningdek,
Sohiibqiron Amir Temur hukmronlik davriga kelib, tasavvufning
Markaziy Osiyoda keng
tarqalgan naqshbandiya tariqatini: "Diling Allohda, qo‘ling mehnatda bo‘lsin!" degan bosh
g‘oyasi, ilm-fan, madaniyat va barcha bunyodkorlik ishlarining tag zaminini tashkil etgan.
O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng "Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar" to‘g‘risidagi
qonunning qabul qilinishi, Toshkent Islom universitetini, keyinroq Islom Akademiyasining tashkil
etilishi, Toshkentda "Islom sivilizatsiyasi markazi"ning ochilishi, mamlakatimizda islom dini,
manaviyati va marifati rivojlanishiga salmoqli hissa qo‘shgan olimu ulamolar o‘tgan qadamjolarni
qayta tiklanishi va tamirlanishi kabi davlatimiz tomonidan amalga oshirilayotgan nihoyatda muhim
sayi harakatlar jamiyatimiz manaviy hayotiga qaratilayotgan jiddiy etiborning timsolidir.
Shunday qilib, faqat fan-texnikani rivojlantirishga urg‘u
berilishi texnokratizmga, quruq
foyda va moddiy boyliklarning ketidan quvish xudbinlik va molparstlikka, manaviy qashshoqlikka
olib kelgani kabi dinni biryoqlama tushunish mutaassiblikkning rivojlanishiga sabab bo‘ladi. Dinsiz
odam esa o‘zini qonundan tashqarida his etadi. Insoniyat tarixidan turli davrlarda jamiyatning
bunday biryoqlama rivojlanishining salbiy oqibatlarini aks ettiruvchi misollarni ko‘plab keltirish
mumkin.
Manaviylikning eng asosiy tomonlaridan yana biri milliy o‘zini-o‘zi anglashdir. Milliy
o‘zini-o‘zi anglash ijtimoiy ongning alohida ko‘rinishi bo‘lib, unda milliy hayot o‘z
aksini
topadi. Millatlarning hayotida yuz berayotgan o‘zgarishlar ularning nafaqat hozirgi va
kelajakdagi, balki o‘tmishdagi manaviyatlarining ham qanday bo‘lganligi to‘g‘risida o‘ylashga
majbur qiladi.
Milliy o‘zini-o‘zi anglash hodisasi ongning yuqori darajasi bo‘lib, u insonning faqat
o‘zini-o‘zi tushunib, anglab etishi bo‘lmasdan, uning o‘z o‘ziga, imkoniyatlariga, holatlariga
bo‘lgan munosabatini ham bildiradi. Bular to‘liq manoda milliy o‘zini-o‘zi anglashga ham
tegishlidir. Demak, milliy o‘zini-o‘zi anglash – bu o‘zini-o‘zi baholashi hamdir.
Hozirgi davrdagi milliy jarayonlarning
rivojlanishini hisobga olib, ko‘p tadqiqotchilar
milliy o‘zini-o‘zi anglash bu millatning zaruriy, muhim belgilari deb hisoblamoqdalar.
Shunday qilib, jamiyat taraqqiyotida nafaqat tabiiy-geografik muhit, balki aholi, uning
intellektual salohiyati, moddiy va manaviy qadriyatlarni ishlab chiqarish ham muhim ahamiyatga ega.
Do'stlaringiz bilan baham: 
