A. K. Qayimov, E. T. Berdiyev dendrologiy a

1. 
DEND RO LO G IYA FANINING RIVOJLANISH TARIXI
D endrologiya avvallari o ‘rm on botanikasi deb atalgan. Hozirgi 
paytda dendrologiya daraxt va buta turlari, ulam ing sistematikasi, 
evolutsiyasi, geografik tarqalishi, tur ichidagi xilma-xillikni hamda 
ulardan xalq x o ‘jaligining turli sohalarida foydalanish imkoniyatlarini 
o ‘rganuvchi fan sifatida rivojlanm oqda. Dendrologiyaning rivoji nafaqat 
o ‘sim liklar m orfologiyasi va sistem atikasi, balki o ‘rmonchilik, o ‘rmon 
seleksiyasi, o ‘rmon taksatsiyasi, 
madaniy o ‘rmonlar va o ‘rmon 
m elioratsiyasi kabi fanlari bilan uzviy amalga oshdi. Dendrologiya 
geografiya va tuproqshunoslik fanlari bilan ham bog‘langan, chunki 
o ‘sim lik dunyosi, ayniqsa, o ‘rm ondagi daraxt-butalar nafaqat tuproq 
hosil b o ‘lish jarayonlarida faol qatnashadi, balki tabiiy geografik 
landshaftlar ham da inson tom onidan yaratilgan landshaftlaming asosiy 
elem enti sifatida ham ishtirok etadi.

---

kolleksiyalari y ig ‘ildi. T o ‘plangan daraxt va butalaming biologik va 
ekologik xususiyatlari, morfologiyasi, ulam i o ‘rmonchilik va o ‘rm o n
melioratsiyasida foydalanish im koniyatlari o ‘rganildi. Turlar k o ‘p lig ig a
ko'ra Sankt-Peterburg botanika b o g ‘i (1000 ta tur), Sankt-Peterburg 
o ‘rmon-texnika akademiyasi dendroparki (1000 ta tur), N ikitin nom li 
botanika b o g ‘i (1696 ta tur), Sochi dendrariysi (660 ta tur), 0 ‘rm o n - 
dasht seleksion tajriba stansiyasi dendrariysi (1400 ta tur) alohida ajralib 
turadi.
V.N.M aleyev - eman, Y e.V .V ulf - qoraqayin, V .I.Sukachev -
tilog‘och va qayin, A.M .Parkov - zarang, M .N.Nazarov - tol, 
G.P.Ozolin - terak va grek yong‘o g ‘i, U. Nigm atov - archa kabi tu rla r 
ustida dendrologik va seleksion tadqiqotlar o ‘tkazdilar. 1940-yilda 
tashkil etilgan 0 ‘zbekiston o ‘rm on x o ‘ja lig i ilmiy tadqiqot institutid a 
nafaqat 0 ‘zbekiston, balki M arkaziy O siyo dendroflorasini o ‘rg an ish
ustida ilmiy izlanishlar olib borildi. Institut qoshida tashkil etilgan
dendroparkda eman, zarang, terak, shum tol, qayin, ninabarglilar oilasi 
vakillari va boshqa ko‘plab daraxt va butalam ing kolleksiyasi y ig ‘il- 
di.Institutning birgina Chotqol to g ‘ o ‘rm on meliorativ tajriba stansi- 
yasida 130 ga yaqin daraxt-buta turlari to ‘plangan. 0 ‘zbekistonda 1934- 
yilda V.D.Gorodetskiy tomonidan «П особие по дендрологии д ля 
Средней Азии» nomli birinchi dendrologik ilmiy asar yaratildi. 1974- 
yilda ilk bor o ‘zbek tilida A .U .U sm onovning «Dendrologiya» o ‘quv 
qo‘llanmasi nashr etildi. 1980-yilda L.V .Yaskinaning «D endrologiya» 
o ‘quv qo ‘llanmasi rus tilida chop etildi. U nda 0 ‘zbekiston dendroflorasi 
tog‘, qum-sahro va to‘qay dendroflorasiga ajratib o ‘rganilgan. 0 ‘zR F A
Botanika b o g ‘idagi introduksiya qilingan daraxt va butalam i o ‘rgan ish
bo‘yicha olib borilgan ko ‘p yillik tadqiqotlar asosida «Д ендрология 
Узбекистана» (14 tomli) ilmiy asarlar to ‘plam i nashr etildi.
0 ‘zbekistonda dendrologiya fanini rivojlantirish ustidagi ilm iy 
ishlar 0 ‘zbekiston Fanlar akadem iyasining Botanika b og ‘i, B o tanik a 
instituti, 0 ‘zbekiston O‘rmon xo ‘jaligi ilm iy tadqiqot instituti, T oshkent 
Davlat agrar universitetining 0 ‘rm onchilik kafedrasi va boshqa ilm iy 
tashkilotlarda olib borildi. 0 ‘zbekistonda bu fanga katta hissa q o ‘shgan 
yirik olim lardan Rusanov F.N., Slavkina N .T ., Usmonov A.U.
Ozolin G.P. lam i sanab o ‘tish m umkin.
Daraxt va butalaming 0 ‘zbekistondagi to g ‘, cho‘l va sug‘oriladigan 
mintaqalaridagi tuproqlami suv va sham ol eroziyasidan him o y a 
qilishdagi rolini professor .M .B.D oshchanov, Gvozdikov A.V., A b layev 
S.M., Ozolin G.P., Qayimov A .K ., Dosaxm etov A.O. o ‘z ilm iy

---

asarlarida bayon etishgan. Dendrologiya sohasida O ‘zbekiston olimlari 
yozgan asarlaridan quyidagilam i keltirish mumkin: Rusanov F.N. 
(«Тамариксы Средней А зии», 1949), («Дендрология Узбекистана», 
1965), Rusanov F.N ., Slavkina T.N. («Дендрология Узбекистана», 
1971, 1974), Usm anov A .U ., Kostelova G.S. («Деревья и кустарники 
Средней Азии », 1974), K ulbachniy I. А (Арчовые леса Узбекистана, 
1968), Ablayev S. М (Культура фисташки в Средней Азии, 1982) va 
boshqalar.
0 ‘zbekistondagi to g ‘ m intaqasida tuproqlaming suv ta ’sirida 
yuvilib 
ketishi 
va sel oqimlariga 
qarshi kurashda professor 
Doshchanov M.B va uning izdoshlari daraxt va butalam ing tuproqni suv 
eroziyasidan saqlashdagi roli to ‘g ‘risida ilmiy izlanishlar olib borishdi. 
Q ishloq xo'jalik ekinlari ekilgan yerlami shamol eroziyasidan saqlashda 
daraxt va butalam ing aham iyati to ‘g ‘risida qishloq x o ‘jalik fanlari 
doktorlari A .I.M olchanova, A.K.Qayimovlar unumli ravishda ilmiy 
izlanishlar olib bordilar va o ‘rm on ihotazorlarini barpo etish sohasida 
tavsiyalar ishlab 
chiqishdi. 
Orol 
dengizining 
qurigan tubidagi 
tuproqlam ing shamol eroziyasidan saqlash uchun o ‘rmonlashtirish 
y o ‘nalishida qishloq x o ‘ja lik fanlari doktori Z.B.Novitskiy boshchiligida 
keng k o ‘lamda ilmiy izlanishlar olib borildi. 0 ‘zbekistonda o ‘rmon 
ihotazorlarini 
barpo 
etish 
va 
o'rm onchilik 
sohasining 
boshqa 
m uam m olarini yechim ini 
topishda V.M.Rovskiy, V.P.Fimkin, 
Ye.S.A leksandrovskiy, 
Ye.A .Butkov, 
I.V.Belolipov 
va 
boshqa 
o ‘rm onshunos olim lam ing ilm iy izlanishlari katta o ‘rin egallaydi.
Dendrologiya fani Respublikam izdagi tabiiy o ‘rm onlar tarkibini 
boyitish, ular m ahsuldorligini oshirish maqsadida dendrofloraga yangi 
turlam i kiritish kabi vazifalam i bajardi, keyingi 100 yillik davrda 
m am lakatim izga 130dan oshiq turdagi qimmatli daraxt-buta turlari 
introduksiya qilindi. U lam ing k o ‘pchiligi 0 ‘zbekistonda ikkinchi 
vatanini topdi, m uvaffaqiyatli o ‘sib xalq xo'jaligiga katta samara 
keltirm oqda. Dendrologiya daraxt - butalar, turlar ichidagi xilma-xillikni 
o ‘rganib hamda ulam ing biologik va ekologik xususiyatlarini hisobga 
olgan holda turli iqlim va tuproq sharoitlari uchun mos daraxt va buta 
turlarini tanlab, ulam i o ‘stirish tadbirlarini belgilab berdi.

---

G.N.Visotskiy Rossiyaning dasht mintaqasida o ‘rm onlar barpo etish 
bo'yicha tadqiqotlar olib bordi. Dasht m intaqasiga q u rg ‘oqchilikka 
chidamli daraxt va buta turlarini introduksiya qilish zarurligini k o ‘rsatib 
o ‘tdi. Uning «О выборе наиболее подходящих для культур в степи 
форм древесной растительности» asarida ushbu tadqiqotlar natijalari 
o ‘z aksini topdi.
Dendrologiyani 
rivojlanishiga 
m ashhur 
seleksioner 
olim
I.V.M ichurin ham katta hissa q o ‘shdi. U o ‘sim liklam i tabiatini va 
xususiyatlarini boshqarish m um kinligini ilmiy asoslab berdi. Bu 
seleksioner olim 300 dan ortiq m evali, yong‘oqm evali o ‘rm on daraxt va 
butalarining qimmatli belgilarga ega duragaylarini yaratdi. I.V.M ichurin 
daraxt va butalaming xususiyatlarini foydali tom onga o ‘zgartirish 
hamda introduksiya usullarini nazariy asoslarini, turlararo chatishtirish 
va olingan duragaylami tarbiyalashga oid ko'rsatm alam i ham ishlab 
chiqdi. I.V.Michurin nafaqat mevali daraxtlar, balki o ‘rmon daraxt- 
butalari-oq akatsiya, po'kakli em an, tut, chetan, n a’m atak, zirk, shumurt, 
o ‘rmon 
yong‘og‘i 
ustida 
ham
seleksion 
ishlar 
olib 
bordi. 
K.A.Timiryazev 
botanik-fiziolog 
sifatida 
daraxt 
o ‘simliklarining 
oziqlanish jarayoni, xlorofill funksiyalari v ay ash il o ‘sim liklarda organik 
m oddalar 
hosil 
bo‘lish 
jarayoni 
m exanizm ini 
ochib 
berdi. 
V.V.Dokuchayev 
tuproqshunos 
olim
sifatida 
geografik 
tabiiy 
komplekslar va hududlar to ‘g ‘risida ta ’limot yaratdi. U shbu ta ’limot 
daraxt - buta o ‘sim liklam ing tuproq hosil b o ‘lish jarayonidagi rolini 
chuqur o ‘rganishga imkon yaratdi. V.R.Vilyams, V.V.Dokuchayev 
ishlarini davomchisi sifatida tuproq hosil bo ‘lish jarayonini uzluksizligi, 
tuproq unumdorligini to ‘xtovsiz oshib borishida o ‘rm on, daraxt - buta 
o ‘sim liklam ing roli katta ekanligi haqida ta ’limot yaratdi. U yashil 
o ‘sim liklar tuproq hosil b o ‘lish jarayonini harakatlantiruvchi kuchi 
ekanligini isbotlab berdi. 0 ‘rmonga, suv va sham ol rejim ini tabiiy 
regulatori sifatida qarab, qishloq x o ‘jaligi dalalari atrofida agronomik 
ahamiyatga ega ihota o ‘rm onlari barpo etishni tavsiya etdi. Uning 
nazariy qarashlari o ‘rm onchilarga ushbu yo ‘nalishda dasht mintaqasida 
agroo‘rmonmelioratsiya ishlarini boshlash uchun asos b o ‘ldi.
1886-yilda I.P.Borodinning «Kursi dendrologii» darsligi nashrdan 
chiqdi va Peterburg o ‘rm onchilik instituti talabalari uchun darslik 
sifatida qoilanildi. V .M .P en ’kovskiyning 1901-yilda «Деревья и 
кустарники как разводимые, так и дикорастущ ие европейской 
России, на Кавказе и в С ибири» nomli ilmiy asari chop etildi, unda 
800 ga yaqin daraxt va butalar haqida qimmatli m a’lum otlar mavjuddir.

---

1949-yilda SSSR Fanlar A kadem iyasi tomonidan 6 tomli «Деревья 
и кустарники СССР» ilmiy to ‘plam ustida tadqiqot ishlari boshlanib, 
1958-yilda ushbu kitobning 4 tom i chop etildi. Dendrologiyani fan 
sifatida rivojlanishida va oliy o ‘quv yurtlarida o ‘qitish uslublarini 
m ukam m allashuvida akademik V.N.Sukachevning xizmatlari katta 
b o ‘ldi. Bu davrga kelib, dendrologiya daraxt va buta o ‘simliklar haqida 
barcha m a ’lumotlarga, ulam ing m orfologik tuzilishi, biologik va 
ekologik xususiyatlari, tur ichidagi xilma-xillik va o ‘zgaruvchanligi, 
ulam i sistem atik joylashuvi, geografik tarqalishi, evolutsiyasi va xalq 
xo ‘jaligidagi ahamiyati haqida asosiy ilmiy manbalarga ega b o ‘ldi. 
1919-yilda V .N .Sukachev Petrograd o ‘rmonchilik institutida (Hozirgi 
Sankt-Peterburg o ‘rmon-texnika akademiyasi) ilk bor dendrologiya 
kafedrasini tashkil etdi. Ushbu kafedra olimlari tomonidan fundamental 
dendrologiya 
darsliklari 
chop 
etildi. 
1938-yilda 
V.N.Sukachev, 
S.Y a.Sokolov, 
A.P.Shennikov 
ham m uallifligida «Дендрология 
с 
основами геоботаники» darsligi, 1949-yilda F.L.Shchepotev, 1952, 
1960-yillarda B.V.Grozdov, 1960-yilda S.S.Pyatnitskiy, 1974-yilda 
L.B ogdanovlar «Dendrologiya» darsliklarini chop ettirdilar. 1934—1964- 
yillar davom ida akadem ik V .L.K om arov tahriri ostida 30 tom lik «Flora 
Rossii» 
ilm iy 
asarlar to ‘plami 
chop 
etildi. 
1949-1962-yillarda 
S.Y a.Sokolov tahriri ostida «Деревья и кустарники СССР » nomli 
dendrologik ensiklopediya nashr etildi. Unda 5000 ga yaqin mahalliy va 
introduksiya qilingan daraxtlar va butalar haqida batafsil m a’lumotlar 
keltiriladi. 
1977-1986-yillarda V .I.G rubov tahriri ostida «Ареали 
деревьев и кустарников СССР » (3 tomli), 1965-yilda S.Ya.Sokolov 
va O .I.Svyazevalam ing «География древесных растений СССР» 
ilmiy asarlari chop etildi. 1974-1982-yillada akademik A.L.Taxtadjyan 
tahriri ostida 6 tomli «Жизнь растений» ilmiy asarlar to'plam i nashr 
etildi. Sobiq ittifoqi davrida kuchli dendrologiya maktabi vujudga keldi, 
uning 
rivojlanishiga 
V .N .Sukachev, 
E.L.Volf, 
S.Ya.Sokolov, 
P.L.Bogdanov, V.S.Gulisashvili, O.G.Kapper, A.V.Gurskiy, P.I.Lapin,
F.N .Rusanov va boshqalar o ‘zlarining original ilmiy tadqiqotlari bilan 
hissa q o ‘shdilar. Daraxt va butalam i ilm iy o‘rganish va dendrologiya 
fanini rivojlanishida botanika b o g ‘lari, dendropark va dendrariylaming 
ilmiy faoliyatlari ham muhim rol o ‘ynadi.
1812-yilda Qrimda Nikitin nom li Botanika bog‘i, 1890-yilda 
Xarkovda K arazin botanika b o g ‘i, Peterburg o ‘rmonchilik instituti 
qoshida dendropark barpo etildi. U shbu ilmiy m uassasalarda turli 
geografik m intaqalardan keltirilgan daraxt va buta turlarining boy

---

kolleksiyalari y ig ‘ildi. T o ‘plangan daraxt va butalaming biologik va 
ekologik xususiyatlari, morfologiyasi, ulam i o ‘rmonchilik va o ‘rm o n
melioratsiyasida foydalanish im koniyatlari o ‘rganildi. Turlar k o ‘p lig ig a
ko'ra Sankt-Peterburg botanika b o g ‘i (1000 ta tur), Sankt-Peterburg 
o ‘rmon-texnika akademiyasi dendroparki (1000 ta tur), N ikitin nom li 
botanika b o g ‘i (1696 ta tur), Sochi dendrariysi (660 ta tur), 0 ‘rm o n - 
dasht seleksion tajriba stansiyasi dendrariysi (1400 ta tur) alohida ajralib 
turadi.
V.N.M aleyev - eman, Y e.V .V ulf - qoraqayin, V .I.Sukachev -
tilog‘och va qayin, A.M .Parkov - zarang, M .N.Nazarov - tol,
G.P.Ozolin - terak va grek yong‘o g ‘i, U. Nigm atov - archa kabi tu rla r 
ustida dendrologik va seleksion tadqiqotlar o ‘tkazdilar. 1940-yilda 
tashkil etilgan 0 ‘zbekiston o ‘rm on x o ‘ja lig i ilmiy tadqiqot institutid a 
nafaqat 0 ‘zbekiston, balki M arkaziy O siyo dendroflorasini o ‘rg an ish
ustida ilmiy izlanishlar olib borildi. Institut qoshida tashkil etilgan
dendroparkda eman, zarang, terak, shum tol, qayin, ninabarglilar oilasi 
vakillari va boshqa ko‘plab daraxt va butalam ing kolleksiyasi y ig ‘il- 
di.Institutning birgina Chotqol to g ‘ o ‘rm on meliorativ tajriba stansi- 
yasida 130 ga yaqin daraxt-buta turlari to ‘plangan. 0 ‘zbekistonda 1934- 
yilda V.D.Gorodetskiy tomonidan «П особие по дендрологии д ля 
Средней Азии» nomli birinchi dendrologik ilmiy asar yaratildi. 1974- 
yilda ilk bor o ‘zbek tilida A .U .U sm onovning «Dendrologiya» o ‘quv 
qo‘llanmasi nashr etildi. 1980-yilda L.V .Yaskinaning «D endrologiya» 
o ‘quv qo ‘llanmasi rus tilida chop etildi. U nda 0 ‘zbekiston dendroflorasi 
tog‘, qum-sahro va to‘qay dendroflorasiga ajratib o ‘rganilgan. 0 ‘zR F A
Botanika b o g ‘idagi introduksiya qilingan daraxt va butalam i o ‘rgan ish
bo‘yicha olib borilgan ko ‘p yillik tadqiqotlar asosida «Д ендрология 
Узбекистана» (14 tomli) ilmiy asarlar to ‘plam i nashr etildi.
0 ‘zbekistonda dendrologiya fanini rivojlantirish ustidagi ilm iy 
ishlar 0 ‘zbekiston Fanlar akadem iyasining Botanika b og ‘i, B o tanik a 
instituti, 0 ‘zbekiston O‘rmon xo ‘jaligi ilm iy tadqiqot instituti, T oshkent 
Davlat agrar universitetining 0 ‘rm onchilik kafedrasi va boshqa ilm iy 
tashkilotlarda olib borildi. 0 ‘zbekistonda bu fanga katta hissa q o ‘shgan 
yirik olim lardan Rusanov F.N., Slavkina N .T ., Usmonov A.U.
Ozolin G.P. lam i sanab o ‘tish m umkin.
Daraxt va butalaming 0 ‘zbekistondagi to g ‘, cho‘l va sug‘oriladigan 
mintaqalaridagi tuproqlami suv va sham ol eroziyasidan him o y a 
qilishdagi rolini professor .M .B.D oshchanov, Gvozdikov A.V., A b layev 
S.M., Ozolin G.P., Qayimov A .K ., Dosaxm etov A.O. o ‘z ilm iy

---

asarlarida bayon etishgan. Dendrologiya sohasida O ‘zbekiston olimlari 
yozgan asarlaridan quyidagilam i keltirish mumkin: Rusanov F.N. 
(«Тамариксы Средней А зии», 1949), («Дендрология Узбекистана», 
1965), Rusanov F.N ., Slavkina T.N. («Дендрология Узбекистана», 
1971, 1974), Usm anov A .U ., Kostelova G.S. («Деревья и кустарники 
Средней Азии », 1974), K ulbachniy I. А (Арчовые леса Узбекистана, 
1968), Ablayev S. М (Культура фисташки в Средней Азии, 1982) va 
boshqalar.
0 ‘zbekistondagi to g ‘ m intaqasida tuproqlaming suv ta ’sirida 
yuvilib 
ketishi 
va sel oqimlariga 
qarshi kurashda professor 
Doshchanov M.B va uning izdoshlari daraxt va butalam ing tuproqni suv 
eroziyasidan saqlashdagi roli to ‘g ‘risida ilmiy izlanishlar olib borishdi. 
Q ishloq xo'jalik ekinlari ekilgan yerlami shamol eroziyasidan saqlashda 
daraxt va butalam ing aham iyati to ‘g ‘risida qishloq x o ‘jalik fanlari 
doktorlari A .I.M olchanova, A.K.Qayimovlar unumli ravishda ilmiy 
izlanishlar olib bordilar va o ‘rm on ihotazorlarini barpo etish sohasida 
tavsiyalar ishlab 
chiqishdi. 
Orol 
dengizining 
qurigan tubidagi 
tuproqlam ing shamol eroziyasidan saqlash uchun o ‘rmonlashtirish 
y o ‘nalishida qishloq x o ‘ja lik fanlari doktori Z.B.Novitskiy boshchiligida 
keng k o ‘lamda ilmiy izlanishlar olib borildi. 0 ‘zbekistonda o ‘rmon 
ihotazorlarini 
barpo 
etish 
va 
o'rm onchilik 
sohasining 
boshqa 
m uam m olarini yechim ini 
topishda V.M.Rovskiy, V.P.Fimkin, 
Ye.S.A leksandrovskiy, 
Ye.A .Butkov, 
I.V.Belolipov 
va 
boshqa 
o ‘rm onshunos olim lam ing ilm iy izlanishlari katta o ‘rin egallaydi.
Dendrologiya fani Respublikam izdagi tabiiy o ‘rm onlar tarkibini 
boyitish, ular m ahsuldorligini oshirish maqsadida dendrofloraga yangi 
turlam i kiritish kabi vazifalam i bajardi, keyingi 100 yillik davrda 
m am lakatim izga 130dan oshiq turdagi qimmatli daraxt-buta turlari 
introduksiya qilindi. U lam ing k o ‘pchiligi 0 ‘zbekistonda ikkinchi 
vatanini topdi, m uvaffaqiyatli o ‘sib xalq xo'jaligiga katta samara 
keltirm oqda. Dendrologiya daraxt - butalar, turlar ichidagi xilma-xillikni 
o ‘rganib hamda ulam ing biologik va ekologik xususiyatlarini hisobga 
olgan holda turli iqlim va tuproq sharoitlari uchun mos daraxt va buta 
turlarini tanlab, ulam i o ‘stirish tadbirlarini belgilab berdi.

---