A. K. Qayimov, E. T. Berdiyev dendrologiy a

3. DARA XTLAR NIN G VEGETATIV ORGANLARI
M ORFOLOGIYASI VA HAYOTIY FUNKSIYALARI
Novda
D araxtlar tanasi urug‘ unib chiqishi va undan hosil bo ‘lgan 
niholning asosiy novdasini o ‘sib rivojlanishi natijasida shakllanadi va 
tuproqdagi suvda erigan m ineral moddalami ildiz orqali barglarga, 
barglarda fotosintez jarayoni natijasida hosil bo‘lgan organik moddalami 
butun o ‘sim lik tanasi bo‘ylab harakatlanishini ta’minlaydi. Novda daraxt 
va butalam ing yer ustki shox-shabbasini ushlab turishga yordam beradi. 
Niholni o ‘sib rivojlanish jarayoni natijasida unda yosh yonlam a shoxlar 
o ‘sib chiqadi va ular ham o ‘z navbatida shoxlay boshlaydi, bunday 
beto‘xtov shoxlanish natijasida daraxtning shox-shabbasi hosil b o iad i. 
Daraxtlar shox-shabbasi daraxt turi, yoshi va sharoitlariga b og‘liq holda 
turlicha: sharsimon, zontiksimon, konussim on, piramidal, kolonnasimon, 
m ajnuntolsim on shaklga ega b o ‘ladi. Shox-shabbasining zichligiga ko‘ra 
zich (zarang, eman, j o ‘ka, qayrag‘och) va siyrak (gledichiya, shumtol) 
bo'ladi.
N ovda uch qismdan iborat b o ‘lib, barg birikkan joy novda b o ‘g ‘imi, 
ikkita b o ‘g ‘im oralig‘i, novda b o ‘g ‘imidagi barg va poya orasidagi hosil 
bo'ladigan burchak, barg qo‘ltig ‘i deb ataladi. Novdaning eng yuqori 
nuqtasida ham da barg qo ‘ltig‘ida kurtaklar joylashadi. Novdadagi barg 
bo‘g ‘imlari orasidagi masofa uzun b o ‘lsa, novda cho‘ziq novda, b o ‘g‘im 
orasi kalta b o ‘lsa kalta novda deb ataladi. Kalta novdalarda barglar va 
ninabarglar zich joylashadi (qarag‘ay, tilog‘och, qoraqarag‘ay) hamda 
bir paytda m eva va gullar ham joylashadi (olma, chetan, tog‘terak).

---

Novda turli daraxtlarda h ar x il q a lin lik d a b o ‘lgan p o ‘stloq bilan 
qoplanadi. Po‘stloq oq, kul rang, q o ‘n g ‘ir v a jig a rra n g la rd a b o ‘lib, hatto 
bir tup daraxtning asosiy tanasi, k o ‘p y illik v a b ir yillik novdalarining 
po ‘stloqlari rangi ham bir-biridan farq lan a d i. U ichki tirik to ‘qim alam i 
tashqi noqulay sharoitlar ta ’sirid an h im o y a la y d i. Y osh daraxtlarda 
p o ‘stloq odatda silliq bo‘lib, k ey in c h a lik d a ra x t yoshi u lg ‘ayishi bilan 
dag'allashib boradi. Daraxtlam ing p o ‘stlo g ‘i m uhim m orfologik belgi 
sifatida qaraladi, unga ko‘ra d a ra x t tu rla ri bir-biridan farqlanadi. 
Daraxtlar tanasi po‘stlog‘i vaqt o ‘tish i bilan n a fa q a t d a g ‘allashadi, balki 
uzunasiga, b a’zan ko‘ndalangiga y o rilad i v a p o ‘stloq yuzasi g ‘adir- 
budur holiga keladi (po‘kakli em an). L ek in qoraqayin, to g ‘terak, o ‘rmon 
yong‘og‘i p o ‘stloqlari yorilmasdan u zo q saqlanadi. Daraxt tanasini o'sib
y o‘g ‘onlashuvi uning po‘stlog‘ini y o rilish iga sabab b o ‘ladi.
Novdalar shoxlanishiga k o ‘ra dixotom ik, m onopodial, sim podial va 
soxta dixotomik tipda bo ‘ladi. 0 ‘sish nuqtasi 2 qism ga b o ‘linib, shox 
ayri kabi ikki tomonga barobar ajraladi, bu kabi shoxlanish dixotom ik 
shoxlanish deb ataladi. U rug‘li o ‘sim liklarda shoxlar kurtaklardan 
rivojlanadi, b a’zi daraxtlarda y o n shoxlar bitta b o ‘g ‘im dan chiqib, doira 
shaklida joylashadi (qarag‘ay), b a ’zilarida shoxlar tanani yuqorisiga 
k o ‘tarilgani sari o ‘sishi sustlashadi va oxir oqibatda shox-shabba 
konussimon shaklga ega boMishi m um kin (oqqarag‘ay, q o raq arag‘ay). 
Bu kabi shoxlanuvchi daraxtlam ing kurtagi barg q o ‘ltig ‘ida b o ‘lmay 
novda uchida joylashadi va doim o yuqoriga o ‘sadi. Bu m onopodial 
shoxlanishdir (tilog‘och, oqqarag ‘ay, qoraqarag‘ay, em an, zarang, 
shum). K o‘pgina daraxtlarda n o v d a birinchi yili o ‘sib, so ‘ng uchki 
kurtak o ‘sishdan to‘xtaydi. Ikkinchi yili q o ‘ltiq kurtak hosil b o ‘ladi va 
uchki kurtakka nisbatan tez o ‘sadi, natijada uni kuchsizlantiradi va har 
yili uchki kurtak avj olsada, kuzda quriydi. Oqibatda y o lg ‘iz tana hosil 
bo‘lmasdan turli yoshdagi har xil tartibli qing‘ir-qiyshiq shoxlar vujudga 
keladi, bu simpodial shoxlanish deyiladi (qayin, arg‘uvon, q ayrag‘och, 
tol, tog‘terak).
B a’zan daraxtlardagi bir yillik novdalar vegetatsiya oxirida 
yog'ochlashib ulgurmaydi, yashil holatda qishlaydi, lekin sovuq 
qishlarda ular zararlanadi. Daraxtning shox-shabbasi asosiy tanadan 
o ‘sib rivojlangan yonlama shoxlar va barglar yig'ind isidan iborat 
b o ia d i. Har xil gorizontal shoxlanish piramidasimon, konussimon, 
tuxumsimon shakldagi shox-shabbani paydo qiladi. 0 ‘rm onda o ‘sgan 
daraxtlam ing shox-shabbasi tanasining eng yuqorigi qism ida joylashgan

---

b o ‘ladi, aksincha o c h iq y e rd a o ‘sgan daraxt tanasi y o ‘g ‘on shox- 
shabbasi k o ‘p, past b o ‘y li b o ‘la d i.
D araxtlar tanasi s h o x la r s o n i va zichligiga ko‘ra turlicha qoplangan 
b o ‘ladi. 
Sershox 
d a r a x tla m in g shox-shabbasi qalin, kam shoxli 
daraxtlam ik i esa, a k s in c h a siy ra k bo‘ladi, ya’ni bu holat turlarini 
y o ru g ‘likka b o 'lg an e h tiy o jid a n k e lib chiqadi. Yorug‘sevar daraxt turlari 
shox-shabbasi siyrak, y o ru g ‘lik k a ehtiyoji kam daraxt turlarida b o ‘lsa, 
qalin b o ‘ladi.
D araxt novdasi asosan p o ‘stloq, kambiy, yog‘ochlik qismi va 
o ‘zakdan iborat. Lub p o ‘stloq q av ati tagida joylashadi. Uning tarkibida 
elaksim on naylar, lu b n in g m exanikaviy tolasi, parenxima hujayralari 
ayrim daraxtlarda to sh sim o n h u jay ra va smola saqlaydigan y o ‘llar 
b o ‘lishi mumkin.
Lub tolalari m ex an ik av iy hujayralar bo‘lib, cho'zinchoq va 
nihoyatda 
pishiq. 
U lam in g
devori 
qalinlashib 
yog‘ochlashadi. 
Y o g ‘ochlana boshlagan qism i p o ‘stloqqa aylanadi, protoplasti nobud 
b o ‘ladi va uning o ‘rni havo va su v bilan toMadi. Lub tolalari uzunligi 1 
m m , diam etri 0,25 m m ga yaqin. A rg ‘uvon daraxti, tut, terak va tol lub 
to lalariga ju d a boy b o ‘ladi, ulardan savat va arqon tayyorlanadi. Lubdagi 
parenxim a hujayralar tarkibida kraxm al, yog‘ va glukoza kabi moddalar 
uchraydi. Tannid m oddasi, oksalat kislotasining kristallari, selitra, xinin, 
toshsim on hujayra, sm ola y o ‘llarida sm ola mavjud b o ‘ladi.
Lubning o ‘zak nurlari parenxim a hujayralaridan tuzilgan bo‘lib, 
k o ‘ndalang joylashadi, p o ‘stlo g ‘i yog‘ochlanmaydi, faqat eman va 
qoraqayin daraxtlarida p o ‘stlo g ‘i y o g ‘ochlanishi mumkin. Lub orqali 
y o g ‘ochlik qism iga organik m oddalar o ‘tadi. Kambiy ikkilamchi hosil 
qiluvchi to ‘qima b o ‘lib, uning m eristem a to‘qimasi lub qavatining 
tashqarisida joylashadi. K am biyning hujayralari hamma vaqt b o ‘linib 
turadi, buning natijasida lub (floem a) va yog‘ochlik qavatlari hosil 
b o ‘ladi. K am biy bir qator hujayralardan iborat bo‘lib, bu hujayralar to ‘rt 
qirrali prizm a shaklida b o ‘ladi, ko'ndalangiga ular to ‘rt burchaklidir. 
H ujayralam ing qobig‘i yum shoq va sellulozadan iborat b o ‘lib, ichki 
b o ‘shlig‘i o ‘zakli protoplastga to ‘la b o ‘ladi. Kambiy hujayralari 
tangental to ‘siq bilan bo‘linadi, bu b o ‘lingan hujayralar y og ‘ochlik va 
lub hujayralariga aylanadi, bunday bo'linish uzluksiz davom etadi. 
B o‘linayotgan hujayralaming k o ‘pchiligi yog‘ochlik hujayralariga 
aylansa, qolgan qismi lub hujayrasiga aylanadi. Shuning uchun daraxt 
tanasining y o g‘ochlik qismi qalin va yo‘g ‘on bo‘ladi. Y og‘ochlik 
kam biy qavati ostida joylashadi. Yaproqbargli daraxtlar y og‘ochligida

---

m exanikaviy elem entlar deb a ta la d ig a n y o g ‘ochlik tanasi (nayi) k o ‘plab 
u c h r a y d i. 
Y og‘ochli to la la r 0 ,3 -1 ,5 m m uzunlikdagi o ‘tkir uchli 
hujayralardan tarkib topadi. H u ja y ra la r devori qalin va y o g ‘ochlangan 
b o ‘lib, katta y o sh ida ular ta m o m ila n o b u d bo'ladi, ichki b o ‘sh lig ‘i havo 
b ila n to ‘lishi yo b o ‘lm asa, u n d a z a x ira moddalar to ‘planishi m um kin. 
N inabargli daraxtlarda y o g ‘o c h lik tolasi, o ‘rnida traxeidlar b o ‘lib, 
ulam in g
devori 
qalin, 
b o ‘sh liq lari 
kichikdir, 
bu 
hoi 
ulam ing 
m exanikaviy pishiqligini oshirad i. N inabargli daraxtlar y o g ‘ochida 
y o g ‘ochlik tolasi bo ‘lm aganligidan u lar yaproqbargli daraxtlam ikiga 
nisbatan b o ‘sh b o ia d i. D araxt tan a si k o ‘ndalang kesilganda o ‘zakni 
o ‘rab olgan b ir necha h alqalam i k o ‘rish mumkin, bu halqalam i h a r biri 
b ir yilda hosil b o ‘ladi va y illik h a lq a deb ataladi. Y illik halqalar 
ninabargli daraxtlarda yaxshi k o ‘rin ib turadi, chunki ularda kechki va 
ertagi yog‘ochlikning rangi b ir-b irid an farq qiladi. Y aproqbargli 
daraxtlarda ham yillik halqalar y a q q o l k o ‘rinadi, chunki erta bahorda 
paydo b o ‘ladigan yog‘ochligida n a y la r keng b o ia d i. N aylar halqa 
shaklida boMmay yoyiq holda jo y lash ad ig an b a ’zi bir daraxtlarda yillik 
halqalar yaxshi sezilmaydi. Bu d arax tlard a kech kuzgi y o g ‘ochlik hosil 
qiluvchi naylar hujayrasining devori qalin b o ‘lib, ular zich jo y lashad i va 
shu sababli yog‘ochlikning m exanikaviy xossasi yaxshi b o ‘ladi. 
0 ‘zakning yupqa devori parenxim a hujayralaridan tuziladi, tananing 
markaziy qism ida joylashgan o ‘z ak t o ‘qimasi b o iib , o ‘zak naylarini 
hosil qiladi. Tananing k o ‘ndalang kesim ida bu naylar har xil shaklda, 
jumladan, emanda va terakda besh burchakli, qandag‘ochda uch 
burchakli, shumtolda to ‘rt burchakli b o ‘lib ko‘rinadi. K o ‘pchilik 
daraxtlarda o ‘zak hujayrasi uzoq vaqt yashaydi va unda zaxira m oddalar 
to‘planadi. Yong‘oq daraxtida o ‘zak hujayralari tez nobud b o ‘ladi va 
to ‘siqli bo ‘shliq hosil bo‘ladi. Tana tarkibida turli oziq m oddalar b o ‘lgan 
suvli eritmalami bargga, organik m oddalam i bo ‘lsa, bargdan ildiz va 
boshqa qismlarga o'tkazadi. N inabargli daraxtlarda oziq m oddalar 
eritma shaklida traxeidlar orqali, yopiq u ru g iila rd a y og'och lik naylari 
orqali harakatlanadi. 0 ‘simlikda hosil b o ig a n organik m oddalar uning 
ildizi, mevasi va boshqa qism lariga lub qavatidan elaksim on naylar 
orqali tarqaladi. Yog'ochlikning parenxim a hujayralarida kraxm al va 
y o g ia r to‘planadi. Ko‘pchilik ninabargli turlam ing y og‘ochligida sm ola 
yo‘llari b o‘lib, ular orqali smola ajraladi va y ig ‘iladi. Bundan tashqari 
yog‘ochlikda o ‘zak turlari ham m avjud b o ‘lib, ular parenxim a 
hujayralaridan tuzilgan. Turli organik m oddalar ana shu o ‘zak nurlari 
orqali radius bo‘ylab harakat qiladi, qishda esa ular turli m oddalam i

---

zaxira holda saqlash uchun x iz m a t q ilad i. D araxtlar tanasi k o ‘n d a la n g ig a
kesilganda yog‘ochlikning c h e k k a q ism larig a nisbatan m arkaziy qism i 
q oram tir rangi tufayli y a q q o l ajralib turadi, y o g ‘ochlikning ushbu 
q oram tir qismi yadro deb a ta la d i. E m an , kashtan, yong‘oq, oq a k a tsiy a, 
q a y ra g ‘och, terak, qarag‘ay, tilo g ‘och, zarnab daraxt tanalarin ing 
yadrosi yaqqol ko‘zga tash la n ad i v a shunin g uchun ushbu daraxt turlari 
yadroli daraxtlar deb ataladi.
B a rg
B arg o'sim liklam i q u ru q lik d a yashay boshlaganida sharoitga 
m oslashish natijasida hosil b o ‘lg a n organidir. U novdaning b o sh lan g ‘ich 
b o ‘rtm alarida rivojlanadi. B a rg b a rg shapalog‘i (plastinkasi), barg bandi, 
b a rg novi va yonbargchalardan iborat. Ammo bu qism lam ing ham m asi 
b arg d a doim b o ‘lmasligi m u m k in . Lekin barg plastinkasi doim iy
qism lardan biridir. 
.
Barg uzoq o ‘smaydi. K o ‘p y il yashovchi barglar ham о sishdan tez 
t o ‘xtaydi. Yaproqbargli d arax t turlarida u bir vegetatsiya davrida 
y ashasa ninabargli doim y ash il daraxtlarda 2 yildan 10 yilgacha 
yashaydi. Q arag‘ayning barg i 2-3 yildan so‘ng, qoraqarag‘aynmg bargi 
7-10 yildan so ‘ng to 'kilib k etad i va o ‘midan yangisi o ‘sib chiqadi va 
shunday qilib daraxt doim o ninabarg bilan qoplangan holda о ‘sib 
rivojlanadi. Ninabargli daraxtlardan faqat tilog‘och har yili kuzda 
yaproqbargli daraxtlar singari ninabarglarini to‘kib, bahorgi vegetatsiya 
boshid a yangidan ninabarglar bilan qoplanadi. Barglar o ‘simliklar 
hayotid a m uhim rol o ‘ynaydi, bir qator funksiyalami bajaradi. Bu 
funksiyalarning eng asosiysi fotosintez jarayoni b o ‘lib, ushbu jarayon 
y e r sharidagi butun hayotiy jarayo n lam i to‘kis amalga oshishini va 
yerdagi hayotni m avjudligini ta ’minlaydi. Fotosintez jarayonida quyosh 
nuri ta ’sirida bargdagi yashil xlorofill donalarda noorganik moddalardan 
(suv v a karbonat angidrid gazi) organik moddalar hosil bo‘lishi sodir 
b o ‘ladi bunda o ‘simlik ildizi orqali suv, barg orqali havodan karbonat 
angidridni o ‘zlashtiradi, ular fotosintez jarayonida ishtirok etadi va 
n atijad a birlam chi organik m odda - glukoza hosil b o ‘ladi. Ushbu 
jara y o n quyidagi formula orqali ifodalanadi.